نقش نماز و فضای مجازی در تربیت دینی دانش آموزان (محور: نقش نماز در پیشگیری استفاده نامطلوب از رسانه­های مدرن)

پریسا شالانی

لیسانس آموزش بتدایی، آموزگار، اداره آموزش و پرورش ناحیه 2 استان زنجان

چکیده

هدف از این پژوهش، بررسی این موضوع  است که فضای مجازی بخصوص رایانه و اینترنت در بعد تربیت دینی دانش آموزان چه تهدیدات و چالش­هایی را به وجود آورده است. و نماز چه نقشی دراز بین بردن، کم رنگ کردن و کاهش این تهدیدات و چالش­ها دارد؟ لذا با بررسی و تحلیل این چالش­ها، با ارائه راهکارهایی به پایان می­رسد. روش تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی می­باشد.براي يافتن پاسخ اين سوالات با استفاده از منابع مختلف به يافته‌هايي دست يافتيم، از جمله اين كه: از نیازهای فطری آدمی،گرایش به عشق و پرستش است، یعنی فرد، مستقل از هرنوع یادگیری در درونش تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس می­کند. چنین احساس و تمایلی در اعمال و رفتار دینی آشکار می­شود. مذهب در اعم نيايش در اخص و والاترين آن نماز، در شكل گيري رفتار و عادات ما تأثير مي‌گذارد. نماز يك عامل تربيتي است كه بر روي اخلاق، رفتار، عادات، ماهيت و روح نمازگزار تأثير مي‌گذارد. انسان را در راه بازسازي خود بردارد، تا خود را در راه خوب شدن، خدايي شدن تقويت كند، به يك شناخت كامل از خود برسد. از نظر مذهبي هم بذر هويّت ديني و معنوي انسان در بستر كودكي كاشته مي‌شود و با گذشت زمان و رشد سنّي كودك، شاخ و برگ و ميوه و ثمر مي‌دهد و ريشه‌هايش نيز استوارتر مي‌گردد.  با ورود اینترنت و رایانه به درون خانواده­ها بین والدین، معلّمان، مربیان، دانش آموزان و فرزندان جدایی فکری، عاطفی و فیزیکی رخ می­دهد. مطرح نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت موجب تقویت شخصیّت‌های چندگانه و رشد و استحکام آن می‌گردد. دانش آموزان در این محیط از آسیب پذیری بیش تری برخوردارند و به ویژه در دورانی که هویت آنان شکل می‌گیرد، این خطر پر رنگ تر می‌شود.والدین همواره بر کاربرد شبکه­های اجتماعی نظارت داشته باشند. اولیای مدرسه بخصوص معلّمان، طوری دانش آموزان را تربیت نمایند که آن­ها نسبت به صحت اطّلاعات و حفظ حریم شخصی خود همواره احساس مسئولیت نمایند. به دانش آموزان گوشزد نماییم که بدون دلیل و برنامه اصلاً وارد این شبکه­ها نشویم و بدانیم که او ما را به طرف خود می‌کشاند و گمراه می‌کند و آگاه سازی دانش آموزان نسبت به اهداف و مقاصد دشمنان انقلاب اسلامی از توسعه­ی روز افزون شبکه­های اجتماعی.

واژه­های کلیدی: تربیت دینی، شبکه­های اجتماعی، اینترنت، فضای مجازی، هویت دینی

مقدمه و بیان مسئله

جوانان امروز مسئولان فردای جامعه خواهند بود، پس هرگونه سرمایه گذاری در جهت شناخت عوامل مؤثّر در تربیت و تقویت ریشه های دینی وانقلابی آنان نوعی سرمایه گذاری محسوب می شود که سلامت جامعه ی فردا را تضمین خواهد کرد. بی تردید یکی از جنبه های اساسی در جوامع مختلف و در طول تاریخ، باورهای دینی بوده است.  شاید نتوان جامعه ای را یافت که به نوعی دین حضور نداشته باشد. دین یکی از نیازهای فطری بشر می باشد.  البتّه دین در جوامع مختلف و در زمان های متفاوت، اشکال متفاوت را به خود دیده است و از پرستش جمادات و حیوانات گرفته تا خورشید و ماه در طول تاریخ وجود داشته است تا این که دین مسیر واقعی خود را پیدا کرده و یگانه پرستی جایگزین دیگر ادیان شده است. ارزش ها و باورهای دینی، غرایز بشر را در جهت صحیح هدایت و خواست ها و تمایلات اورا اصلاح کرده، انسان هایی برای جامعه تربیت می کند که قادر به بالنده ساختن کشورشان باشند.  تربیت دینی، شکوفا کردن قوای انسان به طور متعادل، هماهنگ و در چار چوب ارزش های الهی است.   (صادقی،1393: 75-74).

1

با ورود اینترنت و رایانه به درون خانواده­ها بین والدین، معلمان، مربیان، دانش آموزان و فرزندان جدایی فکری، عاطفی و فیزیکی رخ می­دهد. نتیجه تحقیقات نشان می­دهد که در صد بالایی از نوجوانان و جوانان از اینترنت برای فعالیت های بیهوده­ای نظیر: دوستیابی، بازی و صحبت با یکدیگر استفاده می­کنند. محیط جذاب و به ظاهر صمیمانه سایت­های اینترنتی سبب می­شود از طرفی، نوجوان که پشت میز رایانه و اینترنت نشسته است برنامه­های سایت را لذّت­بخش تر از سخنان پدر و مادر و تکالیف مدرسه می­داند و در نتیجه در ارتباطات رفتاری و زندگی اجتماعی او اختلال ایجاد می­شود. تحولات عصر جدید باعث شده است تا یک جوان با استفاده از امکانات آموزش ارتباطی و نرم افزاری به حجم بالایی از اطّلاعات و دانش دست پیدا کند، یعنی این که راه صد ساله یک دانشمند و حکیم را که سالیان دراز و صرف یک عمر تلاش و مجاهدت علمی به آن­ها رسیده است را یک شبه طی می­نماید. در نتیجه­ی این تحول، دانش­آموز خود را نیازمند تجربه نسل قبل نمی­بیند و با استفاده از چند کلید و ابزار نرم افزاری به حجم انبوهی از مطالب دست یافته و از آن­ها استفاده می­کند و این یعنی فراموشی آن زحمت و مجاهدت علمی حکمای گذشته و استفاده آسان از دستاوردهای علمی آن که از نتایج گسترش فناوری اطّلاعات و ارتباطات می­باشد که منجر به بحرانی به نام فراموشی ادب تحصیل می­شود.(قاسمی گل افشانی، زارع آهنگر، 1390: 38-37).

اين پژوهش به این موضوع می­پردازد که فضای مجازی بخصوص رایانه و اینترنت در بعد تربیت دینی دانش آموزان چه تهدیدات و چالش­هایی را به وجود آورده است. و نماز چه نقشی دراز بین بردن، کم رنگ کردن و کاهش این تهدیدات و چالش­ها دارد؟

ضرورت و اهمیّت پژوهش

به طور کلّی ادیان توحیدی که در جوامع دینی شکل گرفته است تا به امروز با سه موج مختلف که موج سوم آن در عصر جهانی شدن به وجود آمد رو به رو بودند. موج اول و دوم، به نام دین ستیزی و دین گریزی بودند که در تاریخ به کفر و سکولاریزم مشهور شدند، امّا موج سوم به نام دین گزینی است که در سطح وسیع با استفاده از فناوری­های اطّلاعاتی و ارتباطی و رسانه­ها سعی در نفی مشروعیت اسلام برای قرن 21 دارند و با معرفی لیبرال دموکراسی بنا به نظریه” فوکویاما”سعی در جایگزینی آن برای اسلام دارند.”فوکومایا» می گوید:”ارزش­های لیبرال دموکراسی در پی نفی دین نیست، بلکه با گرفتن اصول و آموزه­های دینی و هضم آن­ها در درون فرهنگ غربی در واقع تلاش می­نماید تا این فرهنگ را صبغه و ماهیتی روحانی بخشد و آن را به دین آخرالزمان تبدیل کند. یکی از مواردی که در بحث پیامدهای وسایل الکترونیکی باید آن را جدا از مباحث فرهنگی،به طور مجرا مد نظر قرار داد زبان است. در رسانه­های الکترونیکی جدید،غالباً زبان انگلیسی سلطه دارد و می­خواهد خود را به همه (فرهنگ) کشورها از جمله ایران تحمیل کند. نفوذ و گسترش زبان انگلیسی از طریق تلویزیون­های ماهواره­ای و اینترنت در جای خود تهدیدهای عمده­ای را برای زبان­های دیگر از جمله زبان فارسی ایجاد می­نماید، به طوری که به مرور کارایی خود را از دست داده و رو به زوال نهد. (قاسمی گل افشانی، زارع آهنگر، 1390: 39).

برای دفاع از یک فرهنگ، شناخت آن بسیار لازم است.  اگر مردم یک کشورفرهنگ خود را به خوبی بشناسند و نقاط قوّت و دیر پایی آن را بدانند. فرهنگ مهاجم، قدرت تسلط فرهنگی را نمی­یابد و نمی­تواند نظام ارزشی آنان را دگرگون سازد.  با آموزش فرهنگ دینی، شناخت لازم را برای مسلمانان ایجاد کنیم تا آنان، قدر فرهنگ شان را بدانند. این شناخت، خود باوری لازم برای مقابله بافرهنگ مهاجم را ایجاد می­کند. در سایه­ی این آموزش­هاست که، تعهّد مسلمانان افزایش می­یابد و سلاح کار گشایی به نام غیرت دینی در مبارزه با تهاجم فرهنگی ایجاد می­شود. (گلستانی شیشوان،1392: 33).

هدف پژوهش

هدف از این پژوهش، بررسی نقش نماز و فضای مجازی (رایانه و اینترنت) در تربیت دینی دانش آموزان است،

هم چنین فضای مجازی(رایانه و اینترنت) چه تهدیدات و چالش­هایی را به وجود آورده است؟و نماز چه تاثیری

در کم رنگ کردن و کاهش  این چالش­ها دارد؟

اهداف فرعی(پرسش­های فرعی): 

1-آیا فضای مجازی نقش مخربی در تربیت دینی دانش آموزان دارد؟ 2- آیا با ورود اینترنت و رایانه به درون خانواده­ها بین والدین، معلمان، مربیان، دانش آموزان و فرزندان جدایی فکری، عاطفی و فیزیکی رخ داده است؟ 3-آیا می­توان از فضای مجازی در تثبیت کردن ارزش­های دینی دانش آموزان  بهره برد؟4- با کمک چه عواملی می­توان از هویت ملّی و فرهنگی کشور محافظت نمود و آن­ها را گسترش داد و تثبیت نمود؟5 - چه عواملی مانع تربیت دینی نوجوانان و جوانان  می شود؟

فرضیه پژوهش:

با توجّه به اينكه مبادي اعتقادي، مهم‌ترين نقش هويتي و محافظتي را به ويژه در حوزه كشورهاي اسلامي بر عهده دارد، تلاش براي آسيب رساندن به حريف از راه هجوم به اين باورها، ارزش راهبردي بالايي دارد. اين تعارض معمولاً به دو صورت طراحي و عملياتي مي‌شود:

1 ـ استحاله اعتقادي: در اين اقدام، مباني و باورهاي اعتقادي تضعيف مي­شود؛ به گونه­اي كه نتواند نقش محافظتي خود را ايفا كند. ازاين‌رو، باورها حضور دارند، ولي فعّال نيستند. 2ـ تغيير اعتقادي: در اين اقدام مباني و مبادي اعتقادي كاملاً متحول مي‌شود و شاهد جايگزيني اصول و مباني متفاوت و گاه متعارض با اصول ادله هستيم،اقدامي كه از آن به انقلاب فرهنگي تعبير مي‌شود.  (حسینی،1392: 89).

روش تحقیق

روش تحقيق استفاده شده در مقاله‌ي پژوهشي حاضر، از نوع توصیفی - تحلیلی می باشد و مطالب با استفاده از روش کتاب خانه­ای گردآوری شده­اند و نیازی به جامعه­ی آماری و نمونه برداری نیست و ابزار تحقیق

فرم های فیش برداری می باشد.

پيشينه‌ي تحقيق:

1- از دیدگاه روانشناختی هویت دینی به رابطه­ی آدمی با دین و عوامل آن، میزان تعلق و گرایش­های فرد برحول ارزش­هاو موازین دینی و چگونگی تاثیر آن­ها در زندگی او در نظر گرفته شده که دارای ابعادی هم چون رابطه فرد با خویشتن،رابطه فرد با خدا، رابطه فرد با جهان هستی و رابطه فرد با جامعه است.(حاجیانی، 1388 :454).

2-به گفته­ی اريکسون، برخی از ارزش های نهفته در فرهنگ توحيدی و جها ن بينی الهی اسلامی عبارت است از: انگيزه داشتن و اميدوار بودن به رحمت حق، مثبت انديشيدن، علاقه مندی به علم و. ... (ملک عباسی،  ۱۳۸۵: 30).

4

3- هر مكتبي براساس هدفي كه دارد طرح تربيتي مخصوص را دنبال مي‌كند و براساس اغراض و هدف‌هاي خود انسان را براي وصول به آن اهداف در خدمت مي‌گيرد. از اين‌رو تعريف تربيت در اصطلاح هر مكتبي از ديدگاه آن مكتب نسبت به انسان است. تنها مكتب اسلام است كه به همه‌ي جنبه‌ها و ابعاد و استعدادهاي گوناگون انسان توجّه كامل نموده است. نظرات تربيتي اسلام محدود به رفتار شخصي انسان در زندگي نيست بلكه، جميع مسائل فردي و اجتماعي را براساس فطرت و ارزش‌هاي واقعي انسان، مدّنظر دارد و براي تمام ابعاد پيچيده‌ي او كه روان‌شناسي غرب به جهت عدم آگاهي به حقيقت انسان از آن طفره رفته در چارچوب فرامين الهي طرح و برنامه‌ي عملي دارد، و تنها به فرضيه تئوري قناعت نكرده بلکه با ارائه الگو و سرمشق‌هاي تضمين شده از انسان هاي ساخته شده به دست خداوند و پيامبر (ص) او را در راه كمال و تعالي خودياري كرده، راه او را هموار و تسهيل مي‌نمايد. (اسماعیلی یزدی، 1385 : 40 -39).

4- ابري (1387) نقش مثبت فضاي مجازي را در عرصه ي ظهور خلّاقيّت مورد تأكيد قرار داده است، زيرا فناوري ديجيتالي و جامعه ي شبكه اي، افراد را به سوي زندگي اي سوق داده است كه در آن مي توانند با اتخاذ نقشي فعّال و خلّاق، به صورت فردي يا جمعي در ساختن چيزي جديد سهيم باشند، در فرايند هم آفريني شركت كنند و به خوديابي خويشتن كمك كنند. كيفيت آزادي بخشي اينترنت، كاربران اينترنتي را دعوت مي كند تا به تفكر، تجربه، بازي، فعّاليّت هاي گروهي و ارتباط بپردازند. اينترنت همواره محيطي را خلق كرده است كه همگان مي توانند با تكيه بر توانايي ها و استعدادهاي خود دست به ابداع و خلّاقيّت بزنند. از ميان رفتن محدوديت مكان، زمان، نبود كنترل و انتقاد، ناشناس ماندن، امكان خيال پردازي و تنوع گوناگون محيط هاي اينترنتي فرصت مناسبي را براي بروز خلاّقيّت فراهم مي كند.

5- كشتي آراي و اكبريان (1390) با معرفي عصر جديد به عنوان عصر پرشتاب ارتباطات، ورود بسيار ساده و سريع، حداقل محدوديت براي دسترسي، برقراري ارتباط با سراسر دنيا به اشكال مختلف و عدم وجود محدوديت زماني و مكاني، دسترسي به پايگاه هاي اطّلاعاتي مختلف و شركت در فعّاليّت­های اقتصادي، علمي، فرهنگي، هنري، مذهبي و. .. را از ويژگي هاي بي بديل آن بر شمرده اند.

6- ياسمي نژاد، آزادي و امويي (1390) در پژوهش خود به اين نتيجه دست يافتند كه فضاي مجازي مي تواند امنيت اجتماعي را مورد تهديد قرار دهد، زيرا اينترنت با وجود اين كه مي تواند به عنوان ابزاري قدرتمند در عرصه اطّلاع رساني به كار گرفته شود تا آن جا كه گاهي از آن به عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده مي شود، ولي اين فناوري مدرن با تمام فوايدي كه دارد، تهديدها و خطرهايي نيز براي جامعه و بشر داشته است. به طوري كه امروزه، بخش عمده اي از جرايم مربوط به حوزه ي كامپيوتر، اينترنت و فضاي مجازي است كه امنيت اجتماعي را هدف قرار داده اند.

7-دو فضایی شدن آسیب ها و ناهنجاری های فضای مجازی: مطالعه تطبیقی سیاست گذاری های بین المللی عنوان پژوهشی است که عاملی و حسنی (1391) انجام داده اند. در این مقاله تحت پارادایم دو فضایی شدن به به مفهوم سازی عمده ترین آسیب های فضای مجازی پرداخته شده و با مطالعه تطبیق سیاست گذاری ها در برخی کشورهای پیشرو، راهبردهای اتخاذ شده دسته بندی شده اند. نتایج این تحلیل تطبیقی نشان می دهد که سیاست­ها و برنامه های فرهنگی و اجتماعی کشورها را می توان به سیاست­های سلبی و ایجابی تقسیم کرد. سیاست­های سلبی شامل سیاست ها و برنامه های حذف، کنترل و نظارت و سیاست­های ایجابی فرهنگی و اجتماعی جوامع، برنامه ها و سیاست­های معطوف به تولید محتوا، مدیریت محتوا، برنامه­های دیجیتال سازی اطّلاعات آنالوگ و دسترس پذیر ساختن اطّلاعات و محتوا در شبکه اینترنت است.

مفاهیم پژوهش

تربیت دینی: تربیت، در لغت به معنای رشد وپاکیزه کردن است.  در اصطلاح، تربیت عبارت است از تبدیل کردن قوه ها به فعلیّت و استخراج نیروها و استعدادهای درونی انسان که سبب شکوفایی و پرورده ساختن است. تربیت دینی، بر اساس آموزه های دینی است که به دینداری پایان می پذیرد و شکوفایی دینی را در بر دارد.  هدف از تربیت دینی، ایجاد تقویت وپرورش روح تقوا و هدایت پذیری است؛ زیرا نجات، در گرو ایمان و تقوای مستمر و رسیدن به مقام رضا می باشد.

تربیت، بدون ایجاد شناخت و آگاهی امکان پذیر نیست.  بنابراین، تربیت دینی به اطّلاع رسانی و انتقال مفاهیم نیاز دارد تا در سایه ی آن وظیفه های دینی شکل یابد. (گلستانی شیشوان،1392: 32-31).

فرهنگ: فرهنگ در لغت به معني تعليم و تربيت، علم و دانش و ادب، عقل و خرد، آموزش و پرورش، بزرگي

و سنجيدگي و نيز شاخ درختي را گويند كه در زميني خوابانيده و سپس از جايي ديگر سر برآورد و آن

شاخه را در جاي ديگر نهال كنند، آمده است.(دهخدا، ج 12: 227).

در اصطلاح به مجموعه‌اي از باورها و احساسات مشترك بين اعضاي جامعه گويند كه از ويژگي‌هاي معنوي، مادّي و فكري برخوردار است. (خدادادي، 1385: 16).

شبکه­ی اجتماعی: شبکه­ی اجتماعی را می توان” مجموعه­هایی از افراد یا سازمان­ها یا مجموعه­های دیگر اجتماعی دانست که از طریق روابط اجتماعی مانند دوستی، همکار بودن یا تبادل اطّلاعات با یکدیگر مرتبط می­شوند. شبکه­ی اجتماعی الگویی ارتباطی است که مردم را به هم متصل می­کند یا پیوند­هایی است که افراد را با گروه­هایی از مردم مرتبط می­سازد». (افراسیابی، 1391).

 اينترنت گروهي متشکل از هزاران شبکه است که در عرضه ي مجموعه ي اطّلاعاتي واحد به کاربران يا مشتريان خود مشارکت دارند اينترنت را از نظر جامعه شناسي مي توان مدخلي برجامعه ي الکترونيکي جهاني  دانست.(موسوی خطاطا، 1394).

شبکه­ی اجتماعی مجازی:گسترش رسانه‌های نوین ارتباطی و الکترونیک و بخصوص ایجاد و گسترش شبکه اینترنت، فضایی را ایجاد کرده است که از آن تحت عنوان”فضای مجازی» نام برده می‌شود. فضای مجازی که ارتباطات بین انسان ها و حتی بین ماشین‌ها را از طریق رایانه فراهم کرده تمام جنبه‌های زندگی انسان اعم از جنبه‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را تغییر داده و ظرفیت‌های جدیدی را به زندگی انسان افزوده است. اما باید به یاد داشت که فضای مجازی تفاوت‌هایی با فضای فیزیکی و واقعی زندگی بشر دارد که توجه به این تفاوت‌ها به منظور شناخت محدودیت‌ها و ظرفیت‌های هر دو فضا ضروری می‌نماید.

ویژگی‌های فضای مجازی عبارتست از:”سریع شدن فضا، فراگیری، قابلیت دسترسی دائم، فرامکانی و فرا زمانی، جهانی بودن و چند رسانه‌ای بودن» (عاملی، ۱۳۹۱: ۲۶).

محدویت پژوهش: مطالعات پژوهشگران« دانشگاه ايلينوی» نشان می دهد اغلب والدين زمانی از نحوه استفاده فرزندشان از اينترنت آگاه می شوند که فرزندشان حداقل برای یک ماه از سايت های غير اخلاقی

 ديدن کرده و با افراد جديدی نيز آشنا شده اند. شاخص ترين دليل اين تغيير، تحول رفتاری کودکان، جوانان و نوجوانان است. پژوهش ها نشان می دهد نخستين واکنش والدين، منع استفاده از اينترنت است، امّا به عقيده روانشناسان اين حرکت نادرست ترين گزينش بوده و خود عاملی محرک جهت گرايش بيشتر فرزندان به استفاده از اينترنت به صورت نامناسب است. در مواردی اين گرايش به حدی است که فرد را به حضور در منزل دوستان مجبور می کند. از آن جايی که اين منع، افزايش استفاده را در پی دارند، ارتباط والدين و فرزندان- وارد مرحله­ای حاد می شود که با بروز اين شرايط رفتارهايی چون تنبيه بدنی، تنبيه لفظی، تهديد، شکايت از فرزند به اقوام نزديک، مراجعه به مدرسه و در ميان گذاشتن موضوع نه به صورت خصوصی، بلکه به صورت مشاجره­ای بين اوليای مدرسه، فرزند و والدين، منع ارتباط فرزند خاطی با دوستان و همکلاسی­ها و. ..  از والدين سر می زند که ترديدی نيست اين رفتارهای نامناسب نتيجه ای کاملاً به عکس دارد. (احمدی، 1385).

تربیت باید همه جانبه باشد. پرورش بعد عقلانی و شکوفاساختن استعداد منطق و استدلال در فرزند یکی از مهم ترین ابعاد تربیت است توجّه به استقلال و خوداتکایی از نکات مهم تربیتی است. همگام با رشد جسمانی و افزایش سن، توقعات و انتظارات مردم از کودک افزایش می یابد و او باید خود را برای ایفای نقش در جامعه آماده سازد. از طرفی وابستگی فرزند به والدین، به ویژه پدر، نه مطلوب است و نه همواره ممکن. زیرا امکان پیش آمدن موقعیت ویژه و محروم شدن فرزند از کمک والدین انکارناپذیر است. بنابراین، والدین باید ضمن نظارت صحیح و حساب شده به تدریج زمینه استقلال و خوداتکایی را در فرزندانشان به وجود آورند و با واگذاری مسوولیت به آنان قدرت اداره زندگی را در آن ها تقویت کنند(مردانی، صابر، 1391 : 23- 22).

مبانی نظری تحقیق

دین،دینداری و هویت دینی در نظریه­ها و پژوهش­های علوم اجتماعی همواره مورد توجّه بوده است. این امری پذیرفته شده در میان دانشمندان علوم اجتماعی است که هویت دینی نقش پر رنگی در زندگی مردم داراست. این دیدگاه در تفکرات و نظریه­های جامعه شناسان مختلف از جمله"  دور کیم"،"وبر"،"زیمل"،"یواخیم" و. .. ریشه داشته است.” هویت دینی به جاودانه بودن انسان اشاره دارد، جلوه­ای زیبا به او می­دهد و راه های رسیدن به کمال را بیان می­کند.» (لطف آبادی، 1388 :36).

از نیازهای فطری آدمی،گرایش به عشق و پرستش است، یعنی فرد، مستقل از هرنوع یادگیری در درونش تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس می­کند. چنین احساس و تمایلی در اعمال و رفتار دینی آشکار می­شود.” گل محمدی»، هویت دینی را مجموعه­ای نسبتاًپایدار از ایستارها می­داند که فرد از رابطه خود با دین در ذهن دارد به طور مشخص هویت دینی را دارای سه بعد ذیل دانسته است: 1-آگاهی فرد به چگونگی ارتباطش با دین.2- پیامدهای ارزشی مثبتی که فرد بر این ارتباط مترتب می­داند. 3-احساس خاص فرد از دین یا نسبت به دین خاص،و نسبت به دیگرانی که با دین رابطه­ای مشابه دارند». (گل محمدی،1389 :22).

« آخوندی (1387) عوامل هویت دینی را پایبندی نظری و عملی به مذهب، اجرای مراسم مذهبی،کنشگری در مورد مذهب، خود و خانواده­اش را مذهبی دانستن، توجّه به باورهای ویژه مذهبی،احساس معنادار بودن زندگی،احساس معنی بخشی دین و شرکت در خدمات داوطلبانه مذهبی دانسته است.(حاجیانی، 1388 :453).

« در واقع می­توان گفت هویت دینی به عنوان هویت جمعی متضمن آن سطح از دینداری است که با اجتماع دینی یا امت مقارنت دارد.»(دوران، 1388 :84).

 اینترنت از جمله عوامل تأثیر گذار بر روابط فرد و اعضای خانواده است. در جامعه امروز، گرایش به اینترنت و استفاده از آن چنان رایج شده است که بیش تر خانواده­ها، رایانه شخصی دارند و اعضای خانواده بخش زیادی از وقت خود را در رابطه با استفاده از اینترنت سپری می­کنند، چه بسا ساعت­ها مادر و یا فرزند در منزل حضور فیزیکی دارند، ولی حضور وجودی ندارند، فرد رو به نمایشگر رایانه و پشت به اعضای خانواده مشغول کار با آن است. این موضوع باعث کاهش تعاملات افراد با یکدیگر شده و احساس مسئولیت و دلبستگی بین اعضای یک خانواده را کمرنگ می­کند. در حالی که با هم بودن و حضور افراد در کنار یکدیگر موجب همبستگی و پیوستگی یک خانواده می­شود. از این رو وقتی فردی به اینترنت معتاد شد، فرصت تعامل با دیگران به ویژه خانواده را از دست می­دهد. درنتیجه ورود اینترنت به دنیای ارتباطات، باعث بروز تحولاتی در ساختار خانواده شده است.  آجای (1995) استدلال می­کند که مردم به طور روز افزون زمان و فرصت بیش تری را با تکنولوژی نسبت به اطرافیان و دوستانشان صرف می­کنند. این تغییر جهت از خانواده و گروه همسن به رسانه­های گروهی به عنوان نهاد اجتماعی اولیه، می­تواند در سال­های 1930 با رادیو، به دنبال آن سال­های 1950 با تلویزیون و امروزه با تکنولوژی شبکه­ای ردیابی شود. برای بسیاری از مردم رفتن به اینترنت یک راه کنار آمدن با جامعه­ای است که مردم آن، روز به روز از همدیگر کناره گیرتر می­شوند. ارتباطات رایانه­ای تأثیرات اجتماعی را با نبودن رفتارهای غیر کلامی مانند صحبت نکردن، خیره شدن و مانند آن کاهش می­دهد. (امیدوار، صارمی، 1381: 64).

از نظر صاحبنظران جامعه شناسی، شکل گیری هویّت افراد تحت تأثیر منابع گوناگونی است. عمده ترین این منابع خانواده، رسانه های گروهی، مدرسه و گروه همسالان است.”از این میان رسانه های گروهی با توجه به گستره نفوذ و فراگیری آن اهمیّت ویژه ای یافته اند. گسترش تلویزیون­های ماهواره­ای موجب شده است شکل­گیری نظام شخصی و هویت افراد تحت تأثیر عوامل متعدد و گاه متعارض قرار گیرد». (صبوری، خسروشاهی،1386).

10

بر اساس آمار يونيسف، 75 درصد از جوانان، 15 درصد از نوجوانان و 10 درصد از کودکان تنها به دليل لجبازی و سرپيچی از والدين به بازديد از سايت های غير اخلاقی گرايش نشان داده و اين گرايش را با مراجعه دائمی به اين سايت ها، صحبت کردن از آن چه در اين سايت ها مشاهده کرده اند و پيشنهاد سايت های جديد به دوستان به ويژه هنگام حضور والدين، نشان می دهند. روانشناسان معتقدند رفتار صحيح والدين و اتخاذ سياست هايی خاص بهترين گزينه جهت تصحيح رفتار کودکان، نوجوانان و جوانان است، چرا که در غير اين صورت فرزندان نه تنها رفتار نادرست خود را ترک نمی کنند بلکه لجبازی با والدين را در پيش گرفته و هر روز بيش از روز قبل به سايت های غير اخلاقی مراجعه می کنند. (احمدی، 1385).  

در سال  1986 بنياد ملّي علوم امريکا  توسعه ي شبکه اي را آغاز کرد که امروزه يکي از ستون هاي اصلي خدمات ارتباطي اينترنت در جهان به شمار مي رود و به دنبال آن سازمان ملي هوا وفضاي امريکا  و بخش انرژي امريکا شبکه­ی ديگري را مشترکاً راه اندازي کردند و سپس چندين شبکه­ی اروپايي نيز کار پشتيباني و اتصال شبکه­های  را بر عهده گرفتند و شرکت ها و شبکه هاي تجاري پا به عرصه­ی اينترنت گذاردند. رايانه­ای از سال 1989 به بعد، نظام جهاني اينترنت با راه اندازي نظام آزاد ارتباطات، عملاً از تمام تفاهم نامه-

هاي موجود حمايت کرد و بدين ترتيب، تا سال 1991 پشتيباني از حدود پنج هزار شبکه ي رايانه اي در

بيش از 36 کشور جهان با خدمات دهي به بيش از هفتصد هزار ميزبان رايانه اي چهار ميليون کار بر اينترنتي آغاز شد... و امروزه اينترنت ميليون ها عضو دارد و از نظر مالکيت متعلق به هيچ کشوري نيست و توسعه آن حاصل تلاش دسته جمعي دانشمندان جهان است. اينترنت باعث شده تا مرزها شکسته شود و به تبع آن دسترسي به اطّلاعات و فن آوري انتقال اطّلاعات و جديد ترين و آخرين تحقيقات علمي دنيا با صرفه جويي فراوان در وقت صورت گيرد. (موسوی خطاطا، 1394).

شکاف نسل­ها

ما ديگر کم تر نشانه‌هايي از آن نوع خانواده‌هايي را داريم که والدين و فرزندان دور هم نشسته و درباره موضوعات مختلف خانوادگي و کاري با هم گفتگو کرده و نظرات همديگر را راجع به موضوعات مختلف

جويا شوند. در شرايط فعلي روابط موجود ميان والدين و فرزندان به سردي گرائيده و دو نسل به دليل داشتن تفاوت‌هاي اجتماعی و تجربه‌هاي زيسته مختلف زندگي را از ديدگاه خود نگريسته و مطابق با بينش خود آن را تفسير مي‌کنند. نسل ديروز (والدين) احساس دانايي و با تجربگي مي‌کند و نسل امروز (فرزندان) که خواهان تطابق با پيشرفت‌هاي روز است، در برابر آنها واکنش نشان مي‌دهد و چون از پس منطق و نصيحت‌هاي ريشه‌دار و سرشار از تجربه آنها بر نمي‌آيد به لجبازي روي مي‌‌آورد. امروزه سرعت تکنولوژي شکاف بين نسل فرزندان و والدينشان را بسط داده است. براساس اظهارات معاون سازمان بهزيستي کشور ميزان گفتگو در بين

اعضاي خانواده در کشور تنها حدود 30 دقيقه است که اين مي‌تواند آسيب‌زا باشد. فرزندان در مقايسه با والدين با وجود اينکه در يک فضاي فرهنگي زندگي مي‌کنند اطلاعات، گرايش‌ها و رفتارهاي متفاوتي دارند، عوامل متعددي بر اين پديده تأثيرگذارند و اين شکاف را روز به روز بيشتر مي‌کنند. (رحیمی،19:1390).

سوء استفاده جنسی

یكی دیگر از خطرات جدی اینترنت در دوران كنونی متوجّه كودكان و نوجوانان است. از جمله این خطرات سوء استفاده جنسی از طریق اینترنت است. كودكان و نوجوانان به خصوص در جوامع پیشرفته كه استفاده از اینترنت در خانه و مدرسه برای آنان میسر است، خاصه از طریق اتاق‏های چت و گپ‏زنی مورد اغفال و سوء استفاده جنسی قرار می‏گیرند. در مواردی كار اغفال كودكان توسط باند و تشكیلات برنامه‏ریزی‏شده انجام می‏شود.  (صادقی، بی تاریخ: 8).  در سال 1999 گردهمایی جهانی تحت عنوان "کارشناسی برای حمایت کودکان در برابر سوء استفاده جنسی از طریق اینترنت برگزار گردید که منجر به صدور قطعنامه ای شد که در آن آمده است” هرچه اینترنت بیش تر توسعه پیدا کند، کودکان بیش تر در معرض محتویات خطرناک آن قرار خواهند گرفت. فعالیت های محرمانه مربوط به فحشای کودکان و پورنوگرافی که از طریق اینترنت مورد استفاده واقع می شود، اکنون از مسائل حاد به شمار می رود».  (اکبری، اکبری،163:1390).

بحران هویت و اختلال در شکل گیری شخصیت:

 عناصر سه گانه هویت، یعنی: شخص، فرهنگ و جامعه،  هر یک در تکوین شخصیت فرد نقش مهمى را ایفا مى‏کنند. هویت شخصى، ویژگى بى‏همتاى فرد را تشکیل مى‏دهد. هویت اجتماعى در پیوند با گروه‏ها و اجتماعات مختلف قرار گرفته و شکل گیری آن، متأثر از ایشان است. و در نهایت، هویت فرهنگی، برگرفته از باورهایی است که در عمق وجود فرد به واسطه تعامل او با محیط پیرامون و آموزه‌های آن، از بدو تولد تا

کهنسالی جای گرفته است. از آن جا که فضای سایبری، صحنه ای فرهنگى و اجتماعى است که فرد خود را

در موقعیت‏هاى متنوع، نقش‏ها و سبک‏هاى زندگى قرار مى دهد، خود زمینه ای است برای آسیب پذیری شخصیت کاربر که در نتیجه، موجب چند شخصیتی شدن کاربر خواهد شد. در فضای سایبر بیش از آن که هویت ظاهری فرد مطرح گردد، درون مایه‌های افراد بروز می‌کند. هر کس در صدد بیان اندیشه‌ها و علاقه -مندی‌های خویش است. مطرح نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت موجب تقویت شخصیّت‌های چندگانه و رشد و استحکام آن می‌گردد. جوانان در این محیط از آسیب پذیری بیش تری برخوردارند و به ویژه در دورانی که هویت آنان شکل می‌گیرد، این خطر پر رنگ تر می‌شود. با امکانات و گزینه‏هاى فراوانى که رسانه‏هاى عمومى از جمله اینترنت در اختیار جوانان مى‏گذارند، آنان دائماً با محرک‏هاى جدید و انواع مختلف رفتار آشنا مى‏شوند. چنین فضایى هویت نامشخص و پیوسته متحولى را می آفریند، یعنی” اینترنت یک صحنه اجتماعی است که فرد را در موقعیت های متنوع نقش ها و سبک های زندگی، قرار می دهد و از آن تأثیر می پذیرد».  (اکبری، اکبری،162:1390). دانش آموز، به خصوص در دوران بلوغ كه مرحله شكل‏گیری هویت اوست و همواره به دنبال كشف ارزش‏ها و درونی كردن آنها می‏باشد، با اینترنت و حجم گسترده، حیرت‏انگیز و گوناگون اطلاعات مواجه می‏شود و ناچار كه در این دنیای مجازی، هویت خویش را از طریق جستجو پیدا كند و بدین‏سان، ممكن است برخی و شاید تعداد زیادی از نوجوانان راه را در اینترنت گم كنند و دوران هویت‏یابی خویش را بیش از پیش با بحران سپری كنند. از سوی دیگر، گاهی برخی از ویژگی‏های شخصیتی مانند: سن، تحصیلات، محل سكونت و حتی جنسیت در اینترنت از بین می‏رود. صادقی، بی تاریخ :8).

تعارض ارزش­ها

13

تغییرات تکنولوژیکی ارزش­ها و هنجارهای اجتماعی را تحت تأثیر خود قرار داده است. یکی از چالش های فرا روی فرهنگ ها برخورد با این پدیده است. چون اساساً ورود اینترنت همراه با ارزش­های غربی، چالش- های جدیدی را در کشورهای دیگر به وجود آورده است. از آن جایی که برخی از عناصر موجود در این پدیده مغایر با فرهنگ خودی (ارزش های اسلامی- ایرانی) است، پس می توان گفت اینترنت می تواند آسیب های

 زیادی را به همراه داشته باشد. مثلاً ورود اینترنت در حوزه خانواده موجب تغییر نظام ارزشی در خانواده­ها می­شود. در یک مطالعه تجربی نشان داده شد که استفاده جوانان از اینترنت موجب کاهش ارزش­های خانواده شده است. (زنجانی زاده،1384).

چالش­های فضای مجازی

14

تحقیقات بیانگر آن است دوستی های مجازی در کاربران ایرانی رو به افزایش بوده وجوانان ایرانی درخانواده­های سنّتی ترجیح می دهند در فضای کم دردسر و غیر قابل کنترل مجازی با جنس مخالف خود ارتباط برقرار بکنند. در این زمینه تحقیقاتی باروش مصاحبه کیفی در جامعه اماری محدود در دانشجویان دانشگاه -های تهران صورت گرفته است این تحقیق هر چند غیر قابل تعمیم است نشانه هاو میزانی از بحران روابط را می تواند نشان دهد. (رضانیا،1387 :17). در تحقیقی که توسط رفعت جاه و شکوری (1387) باروش پیمایشی وفنون پرسشنامه ومصاحبه از دختران و زنان سنندج برای تبیین تاثیر فضای مجازی با تاکید بر اینترنت و هویت صورت گرفته تفاوتی معنادار میان دو گروه برخوردار از این امکانات و فاقد این امکانات مشاهده می شود بدین معنا که هویت قومی کسانی که از اینتر نت استفاده می کنند ضعیف تر ازکسانی است که از این وسیله استفاده نمی کنند گستره بحران هویت به موارد یاد شده محدود نمی شود نوعی از بحران هویت که خاص فضای مجازی است مربوط به تغییر اجتماعی سریع است بر اثر ارتباطاط این چنین وتعامل با فضای مجازی سنت های قدیمی به سرعت در حال سست شدن بوده و احساس سردرگمی هویتی در تعدادی از گروه های اجتماعی شکل گرفته است. پدیده­ی مهم دیگری که از بحران هویت به وجود می اید ترکیبی از بحران هویت فردی و اجتماعی است شواهد نشان می دهد وقتی افراد در فضای مجازی قرار می کیرند به نوعی از دگر خودپنداری از خویش مبتلا می شوند این پدیده که در روانشناسی از آن به بیماری امپاتی یاد می شوند وضعیتی پدید می آورد که افراد در فضای مجازی خود را در شرایطی ایده ال و دست نیافتنی تر تعریف می کنند ودر مواجهه با واقعیت دچار نوعی بحران می شوند به نظر می رسد این بحران پایه ساز بحران های سیاسی و اجتماعی درجوامع در حال توسعه می باشند. (ربیعی، 1387 :169).

اعتیاد به اینترنت

اعتیاد به اینترنت با عناوین متفاوتی از قبیل وابستگی رفتاری به اینترنت، استفاده مرضی از اینترنت، استفاده مشکل زا از اینترنت، سوء استفاده از اینترنت، کاربرد غیر سازشی و اختلال به اینترنت معرفی می­شود(گندمی، 1389: 19).  اعتیاد به اینترنت توسط ایوان گلدبرگ(1994) برای استفاده اجباری از اینترنت به کار رفت. او اعتیاد به اینترنت را”به عنوان یک الگوی ناسازگار استفاده از اینترنت که منجر به آسیب یا آشفتگی معنادار بالینی می­شود، توصیف کرد».  اعتیاد به یک چیز ممکن است موجب کاهش احساس درد، عدم قطعیت و ناراحتی شده به علاوه از طریق توجّه به موضوع اعتیاد آور، ذهن دیگربه عوامل ناراحت کننده و مشکلات تمرکز نمی- کند. بدین ترتیب فرد مشکلات لاینحل خود را فراموش نموده و هر چند زود گذر و مصنوعی، آرامش، امنیت، موفقیت، تعلق و صمیمت را تجربه می نماید. بنابراین اعتیاد، حالت خوشایندی را در فرد ایجاد می کند اما این وضعیت موقتی و غیرواقعی است. از آن جا که فرد در اثر اعتیاد، احساس‌های خوشایندی را تجربه می کند، شدت وابستگی وی بیش تر می شود. در واقع این حالت الگوی رفتاری اعتیاد را تقویت می کند" (قره آغاجی، 1385، ص5). "جان فیلیپ اسمیت" (John Philip Smith) تعریف دیگری از اعتیاد ارائه می‌کند: اعتیاد نوعی عادت است که شکستن آن خیلی دشوار است. برای مثال، طی ترک اعتیاد به هرویین این اعتیاد با میل به دارو ادامه خواهد داشت. مشخصه دیگری که عادات اعتیادی را ازعادات غیراعتیادی متمایز می کند، قابلیت آنها در تولید احساس مثبت در زمان است که موجب رفع یک احساس منفی از فرد می شود، در حالیکه عادات غیراعتیادی تنها بر احساس منفی فائق می آید" (حسینی، 1384، ص3). معتادان دارای ویژگی های روان شناختی زیر هستند: کاهش اعتماد به نفس، فقدان مزمن احساسات خوب ازخود، وابستگی به فعالیت تغییردهنده حالت، سرپیچی از پذیرفتن انتقاد به خود، انزوا و گوشه گیری، واپس رانی ترس در ماندگی (حسینی، 1384).

گریفتز(1998) معتقد است که اختلال اعتیاد به اینترنت ممکن است از یک یا چند جنبه اینترنت مانند: تایپ کردن، نبودن رابطه رویاروی و خلاقیت­های اجتماعی ناشی شود.   اورزاک(1999) اعتیاد به اینترنت را به عنوان یک اختلال در نظر می­گیرد، نوعی اختلال که مردمی که رابطه صفحۀ رایانه را جذاب­تر از واقعیت زندگی روزمره می­بینند، از آن رنج می­برند. اورزاک (1991) وابستگی به اینترنت را به عنوان یک مشکل روانی دارای دو دسته علائم و نشانه ها می­داند: 1-نشانه­ها و علائم روانی مانند ناتوانی در متوقف کردن فعّالیّت و یا احساس رضامندی در استفاده و یا مشکل در مدرسه و خانواده. 2-نشانه و علائم جسمانی پشت درد، سردرد، بی نظمی در غذا خوردن، اختلال در خواب. (کراملی مقدم، حکمت دوست، 1385: 147).

کاربرد شبکه­های اجتماعی در آموزش

16

امروزه کشورها به نقش و اهمیّت شبکه­های آموزشی بیش از گذشته پی برده اند وآن را جزیی از فرایند آموزشی محسوب می­کنند. سنگاپور یکی از کشورهایی است که موفّق شده است تا در زمینه ی تلفیق فناوری اطلاعات و شبکه­های اجتماعی در فرایند آموزش و یادگیری معلمان و دانش آموزان قدم­های اساسی بردارند. مسئولان آموزش و پرورش سنگاپور برای راه اندازی رایانه های پرسرعت در مدارس و تربیت معلمانی که بتوانند از فناوری اطلاعات و شبکه های اجتماعی در آموزش استفاده کنند و برای تشویق دانش آموزان به پژوهش و یادگیری و یا بهره گیری از امکانات شبکه­های اجتماعی به ساخت وب سایت و طراحی پروژه­های جامع ملی در این زمینه روی آورده­اند. بسیاری از دانش آموزان مدارس نیز از امکانات اینترنت بی سیم و رایانه­های قابل حمل کیفی برای در یافت درس از وب سایت مدرسه و نیز ارسال پیام به دوستان و تبادل اطلاعات استفاده می­کنند. تجربه­ی استفاده از شبکه­های اجتماعی از سال 2009 در سنگاپور شروع و نتایج رضایت بخشی نیز از آن به دست آمده است. در این کشور معلمان برای استفاده از شبکه­های اجتماعی از قبیل برنامه ریزی می­کنند. برای این منظور آن­ها هدف استفاده از این شبکه­ها، درس­هایی که می­توان در آن­ها از امکانات شبکه­های اجتماعی استفاده کرد و زمان کار بری را از قبل تعیین می­کنند. در سنگاپور شبکه­های اجتماعی به شکل­های متنوعی مورد بهره برداری قرار می­گیرند تا از طریق آن به تعمیق یادگیری دانش آموزان کمک شود. در سنگاپور همواره بر کاربرد شبکه­های اجتماعی نظارت دارند و دانش آموزان نیز نسبت به صحت اطلاعات و حفظ امنیت حریم شخصی خود همواره احساس مسئولیت می­کنند. امروزه حتّی بچّه­ها هم به نوعی برای تکالیف درسی و برقراری روابط اجتماعی خود به اینترنت وابسته شده­اند. دانش آموزان انتظار دارند دامنه­ی فرایند یادگیری خود رادر هر لحظه که نیازمند سوال و بر قراری رابطه با استاد باشند به خارج از محدوده­های کلاس گسترش دهند.  پست الکترونیکی، اتاق­های گفت و گو و نشست­های اینترنتی باعث شده است ارتباط معلمان با دانش آموزان و مطالب درسی خود بیش تر شود. این امر نکته­ی مثبتی برای آینده­ی آموزش و تعلیم محسوب می­شود.(آرامون، شاه­محمدی،1393 :33-32).

پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی

17

1- شبکه­های اجتماعی مجازی به شکل­گیری و ترویج سریع شایعات و اخبار کذب کمک می­کنند.2 -امکان نقض حریم خصوصی افراد توسط شبکه­های اجتماعی وجود دارد. افرادی ممکن است با پروفایل­های تقلبی به شبکه­های اجتماعی وارد شوند و با ورود به حریم های خصوصی افراد مورد نظر، تصاویر و اطلاعات آن­ها در اینترنت کنند. 3-حضور بیش از حد کاربران در این شبکه­ها به انزاوا و دور ماندن از محیط­های واقعی اجتماع منجر می ­شود. جامعه­ی مجازی هیچ وقت جانشین جامعه­ی واقعی نخواهد شد بلکه فقط تجارب اجتماعی کاربران را تسهیل می­کند. 4-فرد با عضویت در هر شبکه­ی اجتماعی در گیر نوع خاصی از فرهنگ ارتباطاتی می­شود که شامل برخورد تکیه کلام اصطلاحات مخصوص،رفتار،تیپ شخصیتی و ضاهری است. بدون تردید میزان تاثیر پذیری فرد از این محیط صفر نخواهد بود. پس هر شبکه­ی اجتماعی، هویت مطلوب و خاص خود را ترویج می­کند و تاثیرات رفتاری خاص خود را دارد.(همان منبع:32). ركن عمده‌ي تربيت در دوره‌ي نوجواني و جواني تربيت ديني است. براي تربيت درست ديني دروني ساختنفريضه‌ي نماز در رفتارهاي نوجوانان و جوانان از طريق خانواده و مدرسه نقش عمده‌اي ايفا می كند. اگر برپايي اين فريضه به صورت آگاهانه در مراحل بعدي زندگي استمرار پيدا كند، مي‌توان انتظار داشت كه جام عه از وجود افرادي شايسته و به كمال رسيده بهره‌مند شود. از آن جا كه نماز فريضه‌اي است كه روزانه در چند نوبت انجام مي‌شود، فرد نمازگزار با ذكر و ياد خدا و رعايت شرايطي كه براي اجابت آن لازم است، زمينه‌هاي تربيت فردي و اجتماعي را مهيا مي‌سازد. (عبدالله زاده، 1385: 31).

18

نماز، ستون دين و ركن اصلي آن است”الصلاة عمود الدين» و دائماً روح را با خداوند رحمان و صفات نيكوي او مرتبط مي‌سازد، به طور كلّي وقتي يك دين با عملي زنده و روزانه توأم نباشد- كه ميان بنده و آفريدگار را ارتباط دهد و روح را به سوي رستگاري بكشاند- بي‌مفهوم خواهد بود. امام باقر (ع) به يكي از يارانش فرمود:”آيا مي‌خواهي ريشه، شاخه و بلندترين قلّه‌ي اسلام را به تو معرفي كنم؟ عرض كرد: بله، فدايت شوم! آن حضرت فرمود: ريشه‌اش نماز، شاخه‌اش زكات و قلّه‌ي مرتفعش جهاد است.» فلسفه‌ي مهم‌تري كه نماز دارد، اين است كه انسان را به ياد خدا مي‌اندازد و آن ريشه‌ي اصلي هر خير و سعادتي است. امام صادق (ع) در مورد آيه‌ي”و لذكرالله اكبر» مي‌فرمايد: منظور اين است كه به ياد خدا بيفتد و به سراغ حلال برود و با ياد خدا از حرام چشم بپوشد. (سليماني،1390: 14). در صحنه‌ي كشمكش‌ها و مبازرات زندگي، آن جا كه نيروهاي اهريمني با جهاز و ساز و برگ تمام برآيند كه انگيزه‌ي نيكي و نيكاوري را در هر جا و هر كس معدوم كنند، نخستين دژي كه دچار هجوم و ويران‌گري مي‌شود، نيروي عزم و قدرت نفس انسان هاست، زيرا با برداشتن اين حفاظ متين، تسخير و تاراج قلعه‌ي شخصيّت انسان كه گنجينه‌ي اصالت‌هاي ذاتي و اندوخته‌هاي ذي‌قيمت معارف و دانش است ميسر مي‌شود. و آنان كه براي زمان و تاريخ پيامي تازه و طرحي بديع دارند بيش از همه مورد اين هجوم قرار مي گيرند و بيش از همه نيازمند حفاظت اين حصار پولادين- حصار عزم و اراده‌ي خلل‌ناپذير مي‌باشند. نماز اسلام كه با تلقين و تكرار ياد خدا، بشر محدود و آسيب‌پذير را با خداي نامحدود و مسير، مرتبط مي‌سازد و بدون متّكي مي‌كند و با پيوند زدن انسان به مدبر جهاني قدرتي نامحدود و بي‌زوال به او مي‌بخشد، بايد نيكوتريندرمان و ضعف انسان و مؤثّرترين داروي عزم و اراده به حساب مي‌آيد. انسان خدا مركز، محور همه‌ي نيازها و همه‌ي خواسته ها، همه‌ي كنش‌ها و همه‌ي تلاش ها، همه‌ي حركت‌ها و همه‌ي جست وجوهايش ذات مطلق اوست. از همه كس و همه چيز بي‌نياز است. به هيچ كس غير از او رو نمي‌‌آورد و به هنگام درماندگي به جزء او در برابر كسي سرخم نمي‌كند. به جزء او از كسي تقاضاي كمك نمي كند و تملّق نمي‌نمايد. مذهب در اعم نيايش در اخص و والاترين آن نماز، در شكل گيري رفتار و عادات ما تأثير مي‌گذارد. نماز يك عامل تربيتي است كه بر روي اخلاق، رفتار، عادات، ماهيت و روح نمازگزار تأثير مي‌گذارد. انسان را در راه بازسازي خود بردارد، تا خود را در راه

خوب شدن، خدايي شدن تقويت كند، به يك شناخت كامل از خود برسد. همان طوري كه امام علي (ع) مي‌فرمايند:”برترين معرفت، شناخت خويشتن خود آدمي است»، تا با شناخت خود به شناخت خدا برسد و به پاسخ صحيح از سؤالات خود برسد و بداند كه كيست و چيست. و اين شناخت صحيح در افراد، احساس، فكر و رفتار مثبت ايجاد مي‌كند و با تغيير فكر و منش آن ها تغيير در رفتار ايجاد مي‌شود و رفتار نامطلوب آن‌ها را اصلاح مي‌كند و با ايجاد رابطه‌ي قوي ميان خدا و بنده و پشتيباني براي افراد و به وجود مي‌آيد. تا خود را تنها و رها شده نبيند. تا احساس امنيت رواني كرده و با ايجاد اميد و عشق به رحمت الهي با برنامه‌ريزي براي زندگي و كارهاي روزمره‌ي خود گامي در جهت فلاح و صلاح خود بردارد. اين افراد و با هويّت موفّق ديني، ديگر دچار سردرگمي، بي‌هدفي و پوچي نخواهد شد، نااميد و نگران از آينده‌ي خود نيستند، زندگي را بي‌ارزش و پوچ نمي‌دانند، فكر خودكشي، در سر نمي‌پرورانند، بزهكار و مجرم نمي‌شوند، در جامعه فساد نمي‌كنند، منزوي و افسرده نمي‌شوند، جوان با هويّت ديني، با هويّت موفّق، با تأثير از اثرات نماز به خود اتكايي رسيده و احساس ارزش و خود عزّتي مي‌كند تا جايي كه ديگر از كسي نياز خود را طلب نمي كند، به كسي جز خداوند اميدوار نيست، در دل، عشق او را مي‌پروراند، او را حاكم و ناظر اعمال خود مي‌بيند، با ياد او آرامش مي‌گيرد و اين نفس گران‌قدر خود را با گناه بي‌ارزش و خوار نمي‌كند و اضطراب و ترس و وحشت را دور مي‌ريزد، قوي و محكم و با اراده به كار و تلاش و خدمت و سازندگي جامعه مي‌پردازد.  نماز در يك كلمه تنها عبادت نيست بلكه متن تدريس. ..و تعليم فلسفي و اعتقادي است كه شكل خطاب به خداوند و در شكل اعلام نيازها، درخواست‌هاي انسان يك نوع جهان‌شناسي، خداشناسي، انسان‌شناسي عميق و لطيف و زيبا و اثربخش است. نماز تقويت‌كننده‌ي قدرت انساني و ادامه‌ي دهنده‌ي كار مثبت و تلاش سازنده در زندگي فردي و اجتماعي است. (آزادمنش، 1385: 47-44). از نظر مذهبي هم بذر هويّت ديني و معنوي انسان در بستر كودكي كاشته مي‌شود و با گذشت زمان و رشد سنّي كودك، شاخ و برگ و ميوه و ثمر مي‌دهد و ريشه‌هايش نيز استوارتر مي‌گردد. كودكان از آغاز، درس دين داري و عبادت و نماز را از مشاهدات مستقيم خود در زندگي روزمره‌ي خانوادگي به ارث مي‌برند. آري، همان گونه كه قرآن فرموده است :”نماز از فحشا جلوگيري مي‌كند.» اگر كودك شما از كودكي به نماز علاقه‌مند شد و روبه خدا آورد، پيش بيني قرآن درباره‌ي او صد در صد به ثمر خواهد نشست و شما انسان صالحي به جامعه تحويل خواهيد داد، چراكه اعمال صالح و نماز و عبادت و پيام ‌هاي قرآن در فضاي دل كودك بازتاب خواهد يافت و نور الهي بر دلش حكومت خواهد كرد، چرا كه اعمال صالح و نماز و عبادت و پيام‌هاي قرآن در فضاي دل كودك بازتاب خواهد يافت و نور الهي بر دلش حكومت خواهد كرد. (مروجي طبسي، 1387 : 186-185).

 یافته­های پژوهش

1- از نیازهای فطری آدمی،گرایش به عشق و پرستش است، یعنی فرد، مستقل از هرنوع یادگیری در درونش تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس می­کند. چنین احساس و تمایلی در اعمال و رفتار دینی آشکار می­شود. 2- با ورود اینترنت و رایانه به درون خانواده­ها بین والدین، معلمان، مربیان، دانش آموزان و فرزندان جدایی فکری، عاطفی و فیزیکی رخ می­دهد3- به طور کلّی ادیان توحیدی که در جوامع دینی شکل گرفته است تا به امروز با سه موج مختلف که موج سوم آن در عصر جهانی شدن به وجود آمد رو به رو بودند. موج اول و دوم، به نام دین ستیزی و دین گریزی بودند که در تاریخ به کفر و سکولاریزم مشهور شدند، امّا موج سوم به نام دین گزینی است که در سطح وسیع با استفاده از فناوری­های اطّلاعاتی و ارتباطی و رسانه­ها سعی در نفی مشروعیت اسلام برای قرن 21 دارند. 4- برای دفاع از یک فرهنگ، شناخت آن بسیار لازم است.

اگر مردم یک کشورفرهنگ خود را به خوبی بشناسند و نقاط قوّت و دیر پایی آن را بدانند. فرهنگ مهاجم، قدرت تسلط فرهنگی را نمی­یابد و نمی­تواند نظام ارزشی آنان را دگرگون سازد.  با آموزش فرهنگ دینی، شناخت لازم را برای مسلمانان ایجاد کنیم تا آنان، قدر فرهنگ شان را بدانند. 5- امروزه کشورها به نقش و اهمیّت شبکه­های آموزشی بیش از گذشته پی برده اند وآن را جزیی از فرایند آموزشی محسوب می­کنند. 6-فضاي مجازي مي تواند امنيت اجتماعي را مورد تهديد قرار دهد. 7- فضاي مجازي در عرصه­ی ظهور خلّاقيّت نقش مثبتی می­تواند ایفا نماید. 8- اینترنت باعث کاهش تعاملات افراد با یکدیگر شده و احساس مسئولیت و دلبستگی بین اعضای یک خانواده را کمرنگ می­کند. در حالی که با هم بودن و حضور افراد در کنار یکدیگر موجب همبستگی و پیوستگی یک خانواده می­شود. 9-یكی از خطرات جدی اینترنت که در دوران كنونی متوجّه كودكان و نوجوانان است، سوء استفاده جنسی از طریق اینترنت است. 10- مطرح نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت موجب تقویت شخصیّت‌های چندگانه و رشد و استحکام آن می‌گردد. جوانان در این محیط از آسیب پذیری بیش تری برخوردارند و به ویژه در دورانی که هویت آنان شکل می‌گیرد، این خطر پر رنگ تر می‌شود.

پیشنهادات

1-والدین همواره بر کاربرد شبکه­های اجتماعی نظارت داشته باشند. 2- اولیای مدرسه بخصوص معلّمان، طوری دانش آموزان را تربیت نمایند که آن­ها نسبت به صحت اطّلاعات و حفظ حریم شخصی خود همواره احساس مسئولیت نمایند. 3- به دانش آموزان گوشزد نماییم که بدون دلیل و برنامه اصلاً وارد این شبکه­ها نشویم و بدانیم که او ما را به طرف خود می‌کشاند و گمراه می‌کند. 4 - اطّلاعات شخصی و حیاتی خود را به هیچ وجه در سایت و ایمیل خود قرار ندهیم و بدانیم که هر لحظه امکان دزدی اینترنتی وجود دارد. 5- بدانیم شبکه اینترنت محل سالمی برای بازی و تفریح و پر کردن اوقات فراغت نیست. 6-ملکه وتثبیت ایمان و تقوا در نسل جدید از سوی والدین،همچون دیواری محکم مانع ورود اندیشه­های مخرب در نسل جوان می­شود.

7-آگاه سازی دانش آموزان نسبت به اهداف و مقاصد دشمنان انقلاب اسلامی از توسعه­ی روز افزون شبکه­های اجتماعی.

منابع

الف) کتاب:

1-اسماعيلی یزدی، عبّاس، (1385)، فرهنگ تربيت، نوبت چاپ: دوم، قم، انتشارات: مسجد مقدس جمکران، چاپ: پاسدار اسلام.

2-افراسیابی، محمد صادق.(1391).مطالعات شبکه­های اجتماعی و سبک زندگی جوانان، تهران : انتشارات سیمای شرق.

3-اکبری، ابوالقاسم، اکبری، مینا. (1390). آسیب شناسی اجتماعی. تهران: انتشارات رشد و توسعه.

4-حاجیانی،ابراهیم.(1388).تحلیل جامعه شناختی هویت ملّی در ایران،تهران: موسسسه مطالعات ملّی.

5-حسینی،سیده صدیقه.(1392).اهداف فرهنگی در جنگ نرم رسانه­ای، نوبت چاپ: اول، قم:  مرکز پژوهش­های اسلامی صدا وسیما.

6-دهخدا، علي اكبر، لغت‌نامه، زيرنظر محمّدمعين، ج 12، ص  227.

7-گل محمدی، احمد.(1389). جهانی شدن فرهنگ هویت، تهران: نشر نی.

8-لطف آبادی، حسین.(13889. روانشناسی رشد(2)، تهران: انتشارات سمت.

ب) نشریه:

1-آرامون،  زهرا، شاه­محمدی.(1393). فناوری در آموزش و فناوری آموزشی، ماهنامه تکنولوژی آموزشی، شماره 3، ص33-32.

2-آزادمنش، كبري. (1385). نقش نماز در هويت‌يابي جوان مسلمان، مجله‌ي تربيت، شماره‌ي 8، ص 47- 44.       

3-حسینی، ح. (1384). تحلیل جامعه شناختی رابطه اینترنت و اعتیاد به مواد مخدر. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دوره اول، شماره پیاپی 2و3، ص17-1.

4-خدادادي، محمّد اسماعيل. (1385). دستاوردهاي فرهنگي انقلاب اسلامي، فصلنامه‌ي بسيجيان فرهنگي، سال چهارم، شماره‌ي دهم، ص 16.

5-دوران، بهزاد.(1388). هویت رویکردها و نظریه­ها در مبانی نظری هویت و بحران.  به اهتمام علی اکبر علیخانی.  تهران: پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی، ص 22.

6-ربیعی، علی. (1387). رسانه های نوین و بحران هویت،فصلنامه مطالعات ملی،سال نهم،شماره 4.

7-زنجانی زاده، هما. (1384).  بررسی تأثیر اینترنت بر ارزش های خانواده در بین دانش آموزان، مجله انجمن جامعه شناسی ایران. دوره ششم. شماره 2.

8- سليماني، فرشته. (1390). كارکردهاي تربيتي و اجتماعي نماز، ماهنامه پيوند، شماره‌ي 388، ص 14.

9-صادقی، حسن.(بی تاریخ). اینترنت و تاثیرات اجتماعی آن، مجلّه اصلاح تربیت، شماره ۲۲، ص 9-8.

10-صادقی، علی.(1393). نقش تعلیم و تربیت در معرفی، الگو دهی و تقویت ارزش های دینی، مجلّه پیوند، شماره 419-418-417، ص75-74.

11-عاملی، سعیدرضا، حسنی، حسین.(1391). دو فضایی شدن آسیب ها و ناهنجاری های فضای مجازی: مطالعه تطبیقی سیاستگذاری های بین المللی. فصلنامه تحقیقات فرهنگی،دوره پنجم، شماره اول.

12- عبدالله زاده، اژدر. (1385). هدايت دانش‌آموزان به سوي نماز، ماهنامه‌ي تربيت، شماره‌ي 10 و 11، ص 31.

13-قاسمی گل افشانی، محمد رضا، زارع اهنگر، طوبی. (1390). آسیب شناسی فناوری اطّلاعات و ارتباطات، ماهنامه پیوند، شماره382، ص39-37.

14-گلستانی شیشوان،محمّدعلی. (1392). نقش مساجد در سلامت فرد وجامعه، مجلّه‌ي پيوند، شماره‌ي 407-406-405، ص 33-31.

15-مردانی،محمد حسین،صابر،رضا. (1391). خانواده شایسته و تربیت فرزند در سیره رضوی(قسمت دوم)، ماهنامه پیوند، شماره 398، ص23-22.

16- عبدالله زاده، اژدر. (1385). هدايت دانش‌آموزان به سوي نماز، ماهنامه‌ي تربيت، شماره‌ي 10 و 11، ص 31.

17- معید فر، س، حبیب پورکتابی، ک. و گنجی ا. (1384). اعتیاد اینترنتی علل و پیامدهای آن. فصلنامه رسانه، شماره 16، ص67-39.

18- ملک عباسی، بی نام.(1385).چگونگی شکل­گیری هويت دينی، ماهنامه­ی رشد آموزش راهنمايی تحصيلی، دوره ی دوازدهم، شماره ۵۶، ص 30.

23

19-احمدی، احیا. (1385). نگاهی به استفاده از اينترنت در ميان کودکان، نوجوانان وجوانان، روزنامه همشهری، شماره 4143.   

20-قره آغاجی، س. (1385). اعتیاد به اینترنت. روزنامه همبستگی، شماره 1599، ص5.

د) سایت‌ها:

1-سيد مهدي موسوي خطاط،  آثار اجتماعي اينترنت بر جوانان،برگرفته از سایت تاریخ27 تیر 1394

https://rasekhoon.net/webdirectory/1970/

و)پایان نامه و کنفراس:

1- ابري، انسيه. (1387). فضاي مجازي عرصه ظهور خلاقيت، اولين كنفرانس ملي خلاقيت شناسي مهندسي و مديريت نوآوري ايران.

2-رحیمی، محمد. (1390). عوامل اجتماعی مؤثر بر شکاف نسلی، مطالعه موردی شهر خلخال. پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.

3-رضانیا، آوات. (1387). بحران اخلاقی در زمینه مسائل جنسی در اینترنت، به راهنمایی علی ربیعی، درس مدیریت بحران،دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران،ص17.

4 -کراملی مقدم، رضا و حکمت دوست، زهرا. (1385)، وابستگی به اینترنت، اختلالی که موجب به هم ریختن سلامت روانی دانشجویان می­شود، مجموعه مقالات سومین سمینار بهداشت روانی دانشجویان، دانشگاه علم وصنعت.

5-كشتي آراي، نرگس،اكبريان، اكرم. (1390). عصر مجازي و چالش هاي پيش رو، اولين كنفرانس بين المللي شهروند مسئول.

6--گندمی، زینب. (1389).  بررسی رابطه اعتیاد به اینترنت و ویژگی­های شخصیتی دانش­آموزان متوسطه شهرستان کاشان سال تحصیلی 89 -88، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته روانشناسی تربیتی، دانشگاه کاشان.

7- ياسمي نژاد، عرفان،آزادي، اكرم، امويي، محمدرضا. (1391). فضاي مجازي، امنيت اجتماعي، راهبردها و استراتژي ها، همايش ملي صنايع فرهنگي نقش آن در توسعه ي پايدار.