نقش نماز و فضای مجازی در تربیت دینی

نقش نماز و فضای مجازی در تربیت دینی دانش آموزان (محور: نقش نماز در پیشگیری استفاده نامطلوب از رسانههای مدرن)
پریسا شالانی
لیسانس آموزش بتدایی، آموزگار، اداره آموزش و پرورش ناحیه 2 استان زنجان
چکیده
هدف از این پژوهش، بررسی این موضوع است که فضای مجازی بخصوص رایانه و اینترنت در بعد تربیت دینی دانش آموزان چه تهدیدات و چالشهایی را به وجود آورده است. و نماز چه نقشی دراز بین بردن، کم رنگ کردن و کاهش این تهدیدات و چالشها دارد؟ لذا با بررسی و تحلیل این چالشها، با ارائه راهکارهایی به پایان میرسد. روش تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی میباشد.براي يافتن پاسخ اين سوالات با استفاده از منابع مختلف به يافتههايي دست يافتيم، از جمله اين كه: از نیازهای فطری آدمی،گرایش به عشق و پرستش است، یعنی فرد، مستقل از هرنوع یادگیری در درونش تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس میکند. چنین احساس و تمایلی در اعمال و رفتار دینی آشکار میشود. مذهب در اعم نيايش در اخص و والاترين آن نماز، در شكل گيري رفتار و عادات ما تأثير ميگذارد. نماز يك عامل تربيتي است كه بر روي اخلاق، رفتار، عادات، ماهيت و روح نمازگزار تأثير ميگذارد. انسان را در راه بازسازي خود بردارد، تا خود را در راه خوب شدن، خدايي شدن تقويت كند، به يك شناخت كامل از خود برسد. از نظر مذهبي هم بذر هويّت ديني و معنوي انسان در بستر كودكي كاشته ميشود و با گذشت زمان و رشد سنّي كودك، شاخ و برگ و ميوه و ثمر ميدهد و ريشههايش نيز استوارتر ميگردد. با ورود اینترنت و رایانه به درون خانوادهها بین والدین، معلّمان، مربیان، دانش آموزان و فرزندان جدایی فکری، عاطفی و فیزیکی رخ میدهد. مطرح نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت موجب تقویت شخصیّتهای چندگانه و رشد و استحکام آن میگردد. دانش آموزان در این محیط از آسیب پذیری بیش تری برخوردارند و به ویژه در دورانی که هویت آنان شکل میگیرد، این خطر پر رنگ تر میشود.والدین همواره بر کاربرد شبکههای اجتماعی نظارت داشته باشند. اولیای مدرسه بخصوص معلّمان، طوری دانش آموزان را تربیت نمایند که آنها نسبت به صحت اطّلاعات و حفظ حریم شخصی خود همواره احساس مسئولیت نمایند. به دانش آموزان گوشزد نماییم که بدون دلیل و برنامه اصلاً وارد این شبکهها نشویم و بدانیم که او ما را به طرف خود میکشاند و گمراه میکند و آگاه سازی دانش آموزان نسبت به اهداف و مقاصد دشمنان انقلاب اسلامی از توسعهی روز افزون شبکههای اجتماعی.
واژههای کلیدی: تربیت دینی، شبکههای اجتماعی، اینترنت، فضای مجازی، هویت دینی
مقدمه و بیان مسئله
جوانان امروز مسئولان فردای جامعه خواهند بود، پس هرگونه سرمایه گذاری در جهت شناخت عوامل مؤثّر در تربیت و تقویت ریشه های دینی وانقلابی آنان نوعی سرمایه گذاری محسوب می شود که سلامت جامعه ی فردا را تضمین خواهد کرد. بی تردید یکی از جنبه های اساسی در جوامع مختلف و در طول تاریخ، باورهای دینی بوده است. شاید نتوان جامعه ای را یافت که به نوعی دین حضور نداشته باشد. دین یکی از نیازهای فطری بشر می باشد. البتّه دین در جوامع مختلف و در زمان های متفاوت، اشکال متفاوت را به خود دیده است و از پرستش جمادات و حیوانات گرفته تا خورشید و ماه در طول تاریخ وجود داشته است تا این که دین مسیر واقعی خود را پیدا کرده و یگانه پرستی جایگزین دیگر ادیان شده است. ارزش ها و باورهای دینی، غرایز بشر را در جهت صحیح هدایت و خواست ها و تمایلات اورا اصلاح کرده، انسان هایی برای جامعه تربیت می کند که قادر به بالنده ساختن کشورشان باشند. تربیت دینی، شکوفا کردن قوای انسان به طور متعادل، هماهنگ و در چار چوب ارزش های الهی است. (صادقی،1393: 75-74).
1 |

اين پژوهش به این موضوع میپردازد که فضای مجازی بخصوص رایانه و اینترنت در بعد تربیت دینی دانش آموزان چه تهدیدات و چالشهایی را به وجود آورده است. و نماز چه نقشی دراز بین بردن، کم رنگ کردن و کاهش این تهدیدات و چالشها دارد؟
ضرورت و اهمیّت پژوهش
به طور کلّی ادیان توحیدی که در جوامع دینی شکل گرفته است تا به امروز با سه موج مختلف که موج سوم آن در عصر جهانی شدن به وجود آمد رو به رو بودند. موج اول و دوم، به نام دین ستیزی و دین گریزی بودند که در تاریخ به کفر و سکولاریزم مشهور شدند، امّا موج سوم به نام دین گزینی است که در سطح وسیع با استفاده از فناوریهای اطّلاعاتی و ارتباطی و رسانهها سعی در نفی مشروعیت اسلام برای قرن 21 دارند و با معرفی لیبرال دموکراسی بنا به نظریه” فوکویاما”سعی در جایگزینی آن برای اسلام دارند.”فوکومایا» می گوید:”ارزشهای لیبرال دموکراسی در پی نفی دین نیست، بلکه با گرفتن اصول و آموزههای دینی و هضم آنها در درون فرهنگ غربی در واقع تلاش مینماید تا این فرهنگ را صبغه و ماهیتی روحانی بخشد و آن را به دین آخرالزمان تبدیل کند. یکی از مواردی که در بحث پیامدهای وسایل الکترونیکی باید آن را جدا از مباحث فرهنگی،به طور مجرا مد نظر قرار داد زبان است. در رسانههای الکترونیکی جدید،غالباً زبان انگلیسی سلطه دارد و میخواهد خود را به همه (فرهنگ) کشورها از جمله ایران تحمیل کند. نفوذ و گسترش زبان انگلیسی از طریق تلویزیونهای ماهوارهای و اینترنت در جای خود تهدیدهای عمدهای را برای زبانهای دیگر از جمله زبان فارسی ایجاد مینماید، به طوری که به مرور کارایی خود را از دست داده و رو به زوال نهد. (قاسمی گل افشانی، زارع آهنگر، 1390: 39).
برای دفاع از یک فرهنگ، شناخت آن بسیار لازم است. اگر مردم یک کشورفرهنگ خود را به خوبی بشناسند و نقاط قوّت و دیر پایی آن را بدانند. فرهنگ مهاجم، قدرت تسلط فرهنگی را نمییابد و نمیتواند نظام ارزشی آنان را دگرگون سازد. با آموزش فرهنگ دینی، شناخت لازم را برای مسلمانان ایجاد کنیم تا آنان، قدر فرهنگ شان را بدانند. این شناخت، خود باوری لازم برای مقابله بافرهنگ مهاجم را ایجاد میکند. در سایهی این آموزشهاست که، تعهّد مسلمانان افزایش مییابد و سلاح کار گشایی به نام غیرت دینی در مبارزه با تهاجم فرهنگی ایجاد میشود. (گلستانی شیشوان،1392: 33).
هدف پژوهش
هدف از این پژوهش، بررسی نقش نماز و فضای مجازی (رایانه و اینترنت) در تربیت دینی دانش آموزان است،
هم چنین فضای مجازی(رایانه و اینترنت) چه تهدیدات و چالشهایی را به وجود آورده است؟و نماز چه تاثیری
در کم رنگ کردن و کاهش این چالشها دارد؟
اهداف فرعی(پرسشهای فرعی):
1-آیا فضای مجازی نقش مخربی در تربیت دینی دانش آموزان دارد؟ 2- آیا با ورود اینترنت و رایانه به درون خانوادهها بین والدین، معلمان، مربیان، دانش آموزان و فرزندان جدایی فکری، عاطفی و فیزیکی رخ داده است؟ 3-آیا میتوان از فضای مجازی در تثبیت کردن ارزشهای دینی دانش آموزان بهره برد؟4- با کمک چه عواملی میتوان از هویت ملّی و فرهنگی کشور محافظت نمود و آنها را گسترش داد و تثبیت نمود؟5 - چه عواملی مانع تربیت دینی نوجوانان و جوانان می شود؟
فرضیه پژوهش:
با توجّه به اينكه مبادي اعتقادي، مهمترين نقش هويتي و محافظتي را به ويژه در حوزه كشورهاي اسلامي بر عهده دارد، تلاش براي آسيب رساندن به حريف از راه هجوم به اين باورها، ارزش راهبردي بالايي دارد. اين تعارض معمولاً به دو صورت طراحي و عملياتي ميشود:
1 ـ استحاله اعتقادي: در اين اقدام، مباني و باورهاي اعتقادي تضعيف ميشود؛ به گونهاي كه نتواند نقش محافظتي خود را ايفا كند. ازاينرو، باورها حضور دارند، ولي فعّال نيستند. 2ـ تغيير اعتقادي: در اين اقدام مباني و مبادي اعتقادي كاملاً متحول ميشود و شاهد جايگزيني اصول و مباني متفاوت و گاه متعارض با اصول ادله هستيم،اقدامي كه از آن به انقلاب فرهنگي تعبير ميشود. (حسینی،1392: 89).
روش تحقیق
روش تحقيق استفاده شده در مقالهي پژوهشي حاضر، از نوع توصیفی - تحلیلی می باشد و مطالب با استفاده از روش کتاب خانهای گردآوری شدهاند و نیازی به جامعهی آماری و نمونه برداری نیست و ابزار تحقیق
فرم های فیش برداری می باشد.
پيشينهي تحقيق:
1- از دیدگاه روانشناختی هویت دینی به رابطهی آدمی با دین و عوامل آن، میزان تعلق و گرایشهای فرد برحول ارزشهاو موازین دینی و چگونگی تاثیر آنها در زندگی او در نظر گرفته شده که دارای ابعادی هم چون رابطه فرد با خویشتن،رابطه فرد با خدا، رابطه فرد با جهان هستی و رابطه فرد با جامعه است.(حاجیانی، 1388 :454).
2-به گفتهی اريکسون، برخی از ارزش های نهفته در فرهنگ توحيدی و جها ن بينی الهی اسلامی عبارت است از: انگيزه داشتن و اميدوار بودن به رحمت حق، مثبت انديشيدن، علاقه مندی به علم و. ... (ملک عباسی، ۱۳۸۵: 30).
4 |

4- ابري (1387) نقش مثبت فضاي مجازي را در عرصه ي ظهور خلّاقيّت مورد تأكيد قرار داده است، زيرا فناوري ديجيتالي و جامعه ي شبكه اي، افراد را به سوي زندگي اي سوق داده است كه در آن مي توانند با اتخاذ نقشي فعّال و خلّاق، به صورت فردي يا جمعي در ساختن چيزي جديد سهيم باشند، در فرايند هم آفريني شركت كنند و به خوديابي خويشتن كمك كنند. كيفيت آزادي بخشي اينترنت، كاربران اينترنتي را دعوت مي كند تا به تفكر، تجربه، بازي، فعّاليّت هاي گروهي و ارتباط بپردازند. اينترنت همواره محيطي را خلق كرده است كه همگان مي توانند با تكيه بر توانايي ها و استعدادهاي خود دست به ابداع و خلّاقيّت بزنند. از ميان رفتن محدوديت مكان، زمان، نبود كنترل و انتقاد، ناشناس ماندن، امكان خيال پردازي و تنوع گوناگون محيط هاي اينترنتي فرصت مناسبي را براي بروز خلاّقيّت فراهم مي كند.
5- كشتي آراي و اكبريان (1390) با معرفي عصر جديد به عنوان عصر پرشتاب ارتباطات، ورود بسيار ساده و سريع، حداقل محدوديت براي دسترسي، برقراري ارتباط با سراسر دنيا به اشكال مختلف و عدم وجود محدوديت زماني و مكاني، دسترسي به پايگاه هاي اطّلاعاتي مختلف و شركت در فعّاليّتهای اقتصادي، علمي، فرهنگي، هنري، مذهبي و. .. را از ويژگي هاي بي بديل آن بر شمرده اند.
6- ياسمي نژاد، آزادي و امويي (1390) در پژوهش خود به اين نتيجه دست يافتند كه فضاي مجازي مي تواند امنيت اجتماعي را مورد تهديد قرار دهد، زيرا اينترنت با وجود اين كه مي تواند به عنوان ابزاري قدرتمند در عرصه اطّلاع رساني به كار گرفته شود تا آن جا كه گاهي از آن به عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده مي شود، ولي اين فناوري مدرن با تمام فوايدي كه دارد، تهديدها و خطرهايي نيز براي جامعه و بشر داشته است. به طوري كه امروزه، بخش عمده اي از جرايم مربوط به حوزه ي كامپيوتر، اينترنت و فضاي مجازي است كه امنيت اجتماعي را هدف قرار داده اند.
7-دو فضایی شدن آسیب ها و ناهنجاری های فضای مجازی: مطالعه تطبیقی سیاست گذاری های بین المللی عنوان پژوهشی است که عاملی و حسنی (1391) انجام داده اند. در این مقاله تحت پارادایم دو فضایی شدن به به مفهوم سازی عمده ترین آسیب های فضای مجازی پرداخته شده و با مطالعه تطبیق سیاست گذاری ها در برخی کشورهای پیشرو، راهبردهای اتخاذ شده دسته بندی شده اند. نتایج این تحلیل تطبیقی نشان می دهد که سیاستها و برنامه های فرهنگی و اجتماعی کشورها را می توان به سیاستهای سلبی و ایجابی تقسیم کرد. سیاستهای سلبی شامل سیاست ها و برنامه های حذف، کنترل و نظارت و سیاستهای ایجابی فرهنگی و اجتماعی جوامع، برنامه ها و سیاستهای معطوف به تولید محتوا، مدیریت محتوا، برنامههای دیجیتال سازی اطّلاعات آنالوگ و دسترس پذیر ساختن اطّلاعات و محتوا در شبکه اینترنت است.
مفاهیم پژوهش
تربیت دینی: تربیت، در لغت به معنای رشد وپاکیزه کردن است. در اصطلاح، تربیت عبارت است از تبدیل کردن قوه ها به فعلیّت و استخراج نیروها و استعدادهای درونی انسان که سبب شکوفایی و پرورده ساختن است. تربیت دینی، بر اساس آموزه های دینی است که به دینداری پایان می پذیرد و شکوفایی دینی را در بر دارد. هدف از تربیت دینی، ایجاد تقویت وپرورش روح تقوا و هدایت پذیری است؛ زیرا نجات، در گرو ایمان و تقوای مستمر و رسیدن به مقام رضا می باشد.
تربیت، بدون ایجاد شناخت و آگاهی امکان پذیر نیست. بنابراین، تربیت دینی به اطّلاع رسانی و انتقال مفاهیم نیاز دارد تا در سایه ی آن وظیفه های دینی شکل یابد. (گلستانی شیشوان،1392: 32-31).
فرهنگ: فرهنگ در لغت به معني تعليم و تربيت، علم و دانش و ادب، عقل و خرد، آموزش و پرورش، بزرگي
و سنجيدگي و نيز شاخ درختي را گويند كه در زميني خوابانيده و سپس از جايي ديگر سر برآورد و آن
شاخه را در جاي ديگر نهال كنند، آمده است.(دهخدا، ج 12: 227).
در اصطلاح به مجموعهاي از باورها و احساسات مشترك بين اعضاي جامعه گويند كه از ويژگيهاي معنوي، مادّي و فكري برخوردار است. (خدادادي، 1385: 16).
شبکهی اجتماعی: شبکهی اجتماعی را می توان” مجموعههایی از افراد یا سازمانها یا مجموعههای دیگر اجتماعی دانست که از طریق روابط اجتماعی مانند دوستی، همکار بودن یا تبادل اطّلاعات با یکدیگر مرتبط میشوند. شبکهی اجتماعی الگویی ارتباطی است که مردم را به هم متصل میکند یا پیوندهایی است که افراد را با گروههایی از مردم مرتبط میسازد». (افراسیابی، 1391).
اينترنت گروهي متشکل از هزاران شبکه است که در عرضه ي مجموعه ي اطّلاعاتي واحد به کاربران يا مشتريان خود مشارکت دارند اينترنت را از نظر جامعه شناسي مي توان مدخلي برجامعه ي الکترونيکي جهاني دانست.(موسوی خطاطا، 1394).
شبکهی اجتماعی مجازی:گسترش رسانههای نوین ارتباطی و الکترونیک و بخصوص ایجاد و گسترش شبکه اینترنت، فضایی را ایجاد کرده است که از آن تحت عنوان”فضای مجازی» نام برده میشود. فضای مجازی که ارتباطات بین انسان ها و حتی بین ماشینها را از طریق رایانه فراهم کرده تمام جنبههای زندگی انسان اعم از جنبههای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را تغییر داده و ظرفیتهای جدیدی را به زندگی انسان افزوده است. اما باید به یاد داشت که فضای مجازی تفاوتهایی با فضای فیزیکی و واقعی زندگی بشر دارد که توجه به این تفاوتها به منظور شناخت محدودیتها و ظرفیتهای هر دو فضا ضروری مینماید.
ویژگیهای فضای مجازی عبارتست از:”سریع شدن فضا، فراگیری، قابلیت دسترسی دائم، فرامکانی و فرا زمانی، جهانی بودن و چند رسانهای بودن» (عاملی، ۱۳۹۱: ۲۶).
محدویت پژوهش: مطالعات پژوهشگران« دانشگاه ايلينوی» نشان می دهد اغلب والدين زمانی از نحوه استفاده فرزندشان از اينترنت آگاه می شوند که فرزندشان حداقل برای یک ماه از سايت های غير اخلاقی
ديدن کرده و با افراد جديدی نيز آشنا شده اند. شاخص ترين دليل اين تغيير، تحول رفتاری کودکان، جوانان و نوجوانان است. پژوهش ها نشان می دهد نخستين واکنش والدين، منع استفاده از اينترنت است، امّا به عقيده روانشناسان اين حرکت نادرست ترين گزينش بوده و خود عاملی محرک جهت گرايش بيشتر فرزندان به استفاده از اينترنت به صورت نامناسب است. در مواردی اين گرايش به حدی است که فرد را به حضور در منزل دوستان مجبور می کند. از آن جايی که اين منع، افزايش استفاده را در پی دارند، ارتباط والدين و فرزندان- وارد مرحلهای حاد می شود که با بروز اين شرايط رفتارهايی چون تنبيه بدنی، تنبيه لفظی، تهديد، شکايت از فرزند به اقوام نزديک، مراجعه به مدرسه و در ميان گذاشتن موضوع نه به صورت خصوصی، بلکه به صورت مشاجرهای بين اوليای مدرسه، فرزند و والدين، منع ارتباط فرزند خاطی با دوستان و همکلاسیها و. .. از والدين سر می زند که ترديدی نيست اين رفتارهای نامناسب نتيجه ای کاملاً به عکس دارد. (احمدی، 1385).
تربیت باید همه جانبه باشد. پرورش بعد عقلانی و شکوفاساختن استعداد منطق و استدلال در فرزند یکی از مهم ترین ابعاد تربیت است توجّه به استقلال و خوداتکایی از نکات مهم تربیتی است. همگام با رشد جسمانی و افزایش سن، توقعات و انتظارات مردم از کودک افزایش می یابد و او باید خود را برای ایفای نقش در جامعه آماده سازد. از طرفی وابستگی فرزند به والدین، به ویژه پدر، نه مطلوب است و نه همواره ممکن. زیرا امکان پیش آمدن موقعیت ویژه و محروم شدن فرزند از کمک والدین انکارناپذیر است. بنابراین، والدین باید ضمن نظارت صحیح و حساب شده به تدریج زمینه استقلال و خوداتکایی را در فرزندانشان به وجود آورند و با واگذاری مسوولیت به آنان قدرت اداره زندگی را در آن ها تقویت کنند(مردانی، صابر، 1391 : 23- 22).
مبانی نظری تحقیق
دین،دینداری و هویت دینی در نظریهها و پژوهشهای علوم اجتماعی همواره مورد توجّه بوده است. این امری پذیرفته شده در میان دانشمندان علوم اجتماعی است که هویت دینی نقش پر رنگی در زندگی مردم داراست. این دیدگاه در تفکرات و نظریههای جامعه شناسان مختلف از جمله" دور کیم"،"وبر"،"زیمل"،"یواخیم" و. .. ریشه داشته است.” هویت دینی به جاودانه بودن انسان اشاره دارد، جلوهای زیبا به او میدهد و راه های رسیدن به کمال را بیان میکند.» (لطف آبادی، 1388 :36).
از نیازهای فطری آدمی،گرایش به عشق و پرستش است، یعنی فرد، مستقل از هرنوع یادگیری در درونش تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس میکند. چنین احساس و تمایلی در اعمال و رفتار دینی آشکار میشود.” گل محمدی»، هویت دینی را مجموعهای نسبتاًپایدار از ایستارها میداند که فرد از رابطه خود با دین در ذهن دارد به طور مشخص هویت دینی را دارای سه بعد ذیل دانسته است: 1-آگاهی فرد به چگونگی ارتباطش با دین.2- پیامدهای ارزشی مثبتی که فرد بر این ارتباط مترتب میداند. 3-احساس خاص فرد از دین یا نسبت به دین خاص،و نسبت به دیگرانی که با دین رابطهای مشابه دارند». (گل محمدی،1389 :22).
« آخوندی (1387) عوامل هویت دینی را پایبندی نظری و عملی به مذهب، اجرای مراسم مذهبی،کنشگری در مورد مذهب، خود و خانوادهاش را مذهبی دانستن، توجّه به باورهای ویژه مذهبی،احساس معنادار بودن زندگی،احساس معنی بخشی دین و شرکت در خدمات داوطلبانه مذهبی دانسته است.(حاجیانی، 1388 :453).
« در واقع میتوان گفت هویت دینی به عنوان هویت جمعی متضمن آن سطح از دینداری است که با اجتماع دینی یا امت مقارنت دارد.»(دوران، 1388 :84).
اینترنت از جمله عوامل تأثیر گذار بر روابط فرد و اعضای خانواده است. در جامعه امروز، گرایش به اینترنت و استفاده از آن چنان رایج شده است که بیش تر خانوادهها، رایانه شخصی دارند و اعضای خانواده بخش زیادی از وقت خود را در رابطه با استفاده از اینترنت سپری میکنند، چه بسا ساعتها مادر و یا فرزند در منزل حضور فیزیکی دارند، ولی حضور وجودی ندارند، فرد رو به نمایشگر رایانه و پشت به اعضای خانواده مشغول کار با آن است. این موضوع باعث کاهش تعاملات افراد با یکدیگر شده و احساس مسئولیت و دلبستگی بین اعضای یک خانواده را کمرنگ میکند. در حالی که با هم بودن و حضور افراد در کنار یکدیگر موجب همبستگی و پیوستگی یک خانواده میشود. از این رو وقتی فردی به اینترنت معتاد شد، فرصت تعامل با دیگران به ویژه خانواده را از دست میدهد. درنتیجه ورود اینترنت به دنیای ارتباطات، باعث بروز تحولاتی در ساختار خانواده شده است. آجای (1995) استدلال میکند که مردم به طور روز افزون زمان و فرصت بیش تری را با تکنولوژی نسبت به اطرافیان و دوستانشان صرف میکنند. این تغییر جهت از خانواده و گروه همسن به رسانههای گروهی به عنوان نهاد اجتماعی اولیه، میتواند در سالهای 1930 با رادیو، به دنبال آن سالهای 1950 با تلویزیون و امروزه با تکنولوژی شبکهای ردیابی شود. برای بسیاری از مردم رفتن به اینترنت یک راه کنار آمدن با جامعهای است که مردم آن، روز به روز از همدیگر کناره گیرتر میشوند. ارتباطات رایانهای تأثیرات اجتماعی را با نبودن رفتارهای غیر کلامی مانند صحبت نکردن، خیره شدن و مانند آن کاهش میدهد. (امیدوار، صارمی، 1381: 64).
از نظر صاحبنظران جامعه شناسی، شکل گیری هویّت افراد تحت تأثیر منابع گوناگونی است. عمده ترین این منابع خانواده، رسانه های گروهی، مدرسه و گروه همسالان است.”از این میان رسانه های گروهی با توجه به گستره نفوذ و فراگیری آن اهمیّت ویژه ای یافته اند. گسترش تلویزیونهای ماهوارهای موجب شده است شکلگیری نظام شخصی و هویت افراد تحت تأثیر عوامل متعدد و گاه متعارض قرار گیرد». (صبوری، خسروشاهی،1386).
10 |

در سال 1986 بنياد ملّي علوم امريکا توسعه ي شبکه اي را آغاز کرد که امروزه يکي از ستون هاي اصلي خدمات ارتباطي اينترنت در جهان به شمار مي رود و به دنبال آن سازمان ملي هوا وفضاي امريکا و بخش انرژي امريکا شبکهی ديگري را مشترکاً راه اندازي کردند و سپس چندين شبکهی اروپايي نيز کار پشتيباني و اتصال شبکههای را بر عهده گرفتند و شرکت ها و شبکه هاي تجاري پا به عرصهی اينترنت گذاردند. رايانهای از سال 1989 به بعد، نظام جهاني اينترنت با راه اندازي نظام آزاد ارتباطات، عملاً از تمام تفاهم نامه-
هاي موجود حمايت کرد و بدين ترتيب، تا سال 1991 پشتيباني از حدود پنج هزار شبکه ي رايانه اي در
بيش از 36 کشور جهان با خدمات دهي به بيش از هفتصد هزار ميزبان رايانه اي چهار ميليون کار بر اينترنتي آغاز شد... و امروزه اينترنت ميليون ها عضو دارد و از نظر مالکيت متعلق به هيچ کشوري نيست و توسعه آن حاصل تلاش دسته جمعي دانشمندان جهان است. اينترنت باعث شده تا مرزها شکسته شود و به تبع آن دسترسي به اطّلاعات و فن آوري انتقال اطّلاعات و جديد ترين و آخرين تحقيقات علمي دنيا با صرفه جويي فراوان در وقت صورت گيرد. (موسوی خطاطا، 1394).
شکاف نسلها
ما ديگر کم تر نشانههايي از آن نوع خانوادههايي را داريم که والدين و فرزندان دور هم نشسته و درباره موضوعات مختلف خانوادگي و کاري با هم گفتگو کرده و نظرات همديگر را راجع به موضوعات مختلف
جويا شوند. در شرايط فعلي روابط موجود ميان والدين و فرزندان به سردي گرائيده و دو نسل به دليل داشتن تفاوتهاي اجتماعی و تجربههاي زيسته مختلف زندگي را از ديدگاه خود نگريسته و مطابق با بينش خود آن را تفسير ميکنند. نسل ديروز (والدين) احساس دانايي و با تجربگي ميکند و نسل امروز (فرزندان) که خواهان تطابق با پيشرفتهاي روز است، در برابر آنها واکنش نشان ميدهد و چون از پس منطق و نصيحتهاي ريشهدار و سرشار از تجربه آنها بر نميآيد به لجبازي روي ميآورد. امروزه سرعت تکنولوژي شکاف بين نسل فرزندان و والدينشان را بسط داده است. براساس اظهارات معاون سازمان بهزيستي کشور ميزان گفتگو در بين
اعضاي خانواده در کشور تنها حدود 30 دقيقه است که اين ميتواند آسيبزا باشد. فرزندان در مقايسه با والدين با وجود اينکه در يک فضاي فرهنگي زندگي ميکنند اطلاعات، گرايشها و رفتارهاي متفاوتي دارند، عوامل متعددي بر اين پديده تأثيرگذارند و اين شکاف را روز به روز بيشتر ميکنند. (رحیمی،19:1390).
سوء استفاده جنسی
یكی دیگر از خطرات جدی اینترنت در دوران كنونی متوجّه كودكان و نوجوانان است. از جمله این خطرات سوء استفاده جنسی از طریق اینترنت است. كودكان و نوجوانان به خصوص در جوامع پیشرفته كه استفاده از اینترنت در خانه و مدرسه برای آنان میسر است، خاصه از طریق اتاقهای چت و گپزنی مورد اغفال و سوء استفاده جنسی قرار میگیرند. در مواردی كار اغفال كودكان توسط باند و تشكیلات برنامهریزیشده انجام میشود. (صادقی، بی تاریخ: 8). در سال 1999 گردهمایی جهانی تحت عنوان "کارشناسی برای حمایت کودکان در برابر سوء استفاده جنسی از طریق اینترنت برگزار گردید که منجر به صدور قطعنامه ای شد که در آن آمده است” هرچه اینترنت بیش تر توسعه پیدا کند، کودکان بیش تر در معرض محتویات خطرناک آن قرار خواهند گرفت. فعالیت های محرمانه مربوط به فحشای کودکان و پورنوگرافی که از طریق اینترنت مورد استفاده واقع می شود، اکنون از مسائل حاد به شمار می رود». (اکبری، اکبری،163:1390).
بحران هویت و اختلال در شکل گیری شخصیت:
عناصر سه گانه هویت، یعنی: شخص، فرهنگ و جامعه، هر یک در تکوین شخصیت فرد نقش مهمى را ایفا مىکنند. هویت شخصى، ویژگى بىهمتاى فرد را تشکیل مىدهد. هویت اجتماعى در پیوند با گروهها و اجتماعات مختلف قرار گرفته و شکل گیری آن، متأثر از ایشان است. و در نهایت، هویت فرهنگی، برگرفته از باورهایی است که در عمق وجود فرد به واسطه تعامل او با محیط پیرامون و آموزههای آن، از بدو تولد تا
کهنسالی جای گرفته است. از آن جا که فضای سایبری، صحنه ای فرهنگى و اجتماعى است که فرد خود را
در موقعیتهاى متنوع، نقشها و سبکهاى زندگى قرار مى دهد، خود زمینه ای است برای آسیب پذیری شخصیت کاربر که در نتیجه، موجب چند شخصیتی شدن کاربر خواهد شد. در فضای سایبر بیش از آن که هویت ظاهری فرد مطرح گردد، درون مایههای افراد بروز میکند. هر کس در صدد بیان اندیشهها و علاقه -مندیهای خویش است. مطرح نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت موجب تقویت شخصیّتهای چندگانه و رشد و استحکام آن میگردد. جوانان در این محیط از آسیب پذیری بیش تری برخوردارند و به ویژه در دورانی که هویت آنان شکل میگیرد، این خطر پر رنگ تر میشود. با امکانات و گزینههاى فراوانى که رسانههاى عمومى از جمله اینترنت در اختیار جوانان مىگذارند، آنان دائماً با محرکهاى جدید و انواع مختلف رفتار آشنا مىشوند. چنین فضایى هویت نامشخص و پیوسته متحولى را می آفریند، یعنی” اینترنت یک صحنه اجتماعی است که فرد را در موقعیت های متنوع نقش ها و سبک های زندگی، قرار می دهد و از آن تأثیر می پذیرد». (اکبری، اکبری،162:1390). دانش آموز، به خصوص در دوران بلوغ كه مرحله شكلگیری هویت اوست و همواره به دنبال كشف ارزشها و درونی كردن آنها میباشد، با اینترنت و حجم گسترده، حیرتانگیز و گوناگون اطلاعات مواجه میشود و ناچار كه در این دنیای مجازی، هویت خویش را از طریق جستجو پیدا كند و بدینسان، ممكن است برخی و شاید تعداد زیادی از نوجوانان راه را در اینترنت گم كنند و دوران هویتیابی خویش را بیش از پیش با بحران سپری كنند. از سوی دیگر، گاهی برخی از ویژگیهای شخصیتی مانند: سن، تحصیلات، محل سكونت و حتی جنسیت در اینترنت از بین میرود. صادقی، بی تاریخ :8).
تعارض ارزشها
13 |

زیادی را به همراه داشته باشد. مثلاً ورود اینترنت در حوزه خانواده موجب تغییر نظام ارزشی در خانوادهها میشود. در یک مطالعه تجربی نشان داده شد که استفاده جوانان از اینترنت موجب کاهش ارزشهای خانواده شده است. (زنجانی زاده،1384).
چالشهای فضای مجازی
14 |

اعتیاد به اینترنت
اعتیاد به اینترنت با عناوین متفاوتی از قبیل وابستگی رفتاری به اینترنت، استفاده مرضی از اینترنت، استفاده مشکل زا از اینترنت، سوء استفاده از اینترنت، کاربرد غیر سازشی و اختلال به اینترنت معرفی میشود(گندمی، 1389: 19). اعتیاد به اینترنت توسط ایوان گلدبرگ(1994) برای استفاده اجباری از اینترنت به کار رفت. او اعتیاد به اینترنت را”به عنوان یک الگوی ناسازگار استفاده از اینترنت که منجر به آسیب یا آشفتگی معنادار بالینی میشود، توصیف کرد». اعتیاد به یک چیز ممکن است موجب کاهش احساس درد، عدم قطعیت و ناراحتی شده به علاوه از طریق توجّه به موضوع اعتیاد آور، ذهن دیگربه عوامل ناراحت کننده و مشکلات تمرکز نمی- کند. بدین ترتیب فرد مشکلات لاینحل خود را فراموش نموده و هر چند زود گذر و مصنوعی، آرامش، امنیت، موفقیت، تعلق و صمیمت را تجربه می نماید. بنابراین اعتیاد، حالت خوشایندی را در فرد ایجاد می کند اما این وضعیت موقتی و غیرواقعی است. از آن جا که فرد در اثر اعتیاد، احساسهای خوشایندی را تجربه می کند، شدت وابستگی وی بیش تر می شود. در واقع این حالت الگوی رفتاری اعتیاد را تقویت می کند" (قره آغاجی، 1385، ص5). "جان فیلیپ اسمیت" (John Philip Smith) تعریف دیگری از اعتیاد ارائه میکند: اعتیاد نوعی عادت است که شکستن آن خیلی دشوار است. برای مثال، طی ترک اعتیاد به هرویین این اعتیاد با میل به دارو ادامه خواهد داشت. مشخصه دیگری که عادات اعتیادی را ازعادات غیراعتیادی متمایز می کند، قابلیت آنها در تولید احساس مثبت در زمان است که موجب رفع یک احساس منفی از فرد می شود، در حالیکه عادات غیراعتیادی تنها بر احساس منفی فائق می آید" (حسینی، 1384، ص3). معتادان دارای ویژگی های روان شناختی زیر هستند: کاهش اعتماد به نفس، فقدان مزمن احساسات خوب ازخود، وابستگی به فعالیت تغییردهنده حالت، سرپیچی از پذیرفتن انتقاد به خود، انزوا و گوشه گیری، واپس رانی ترس در ماندگی (حسینی، 1384).
گریفتز(1998) معتقد است که اختلال اعتیاد به اینترنت ممکن است از یک یا چند جنبه اینترنت مانند: تایپ کردن، نبودن رابطه رویاروی و خلاقیتهای اجتماعی ناشی شود. اورزاک(1999) اعتیاد به اینترنت را به عنوان یک اختلال در نظر میگیرد، نوعی اختلال که مردمی که رابطه صفحۀ رایانه را جذابتر از واقعیت زندگی روزمره میبینند، از آن رنج میبرند. اورزاک (1991) وابستگی به اینترنت را به عنوان یک مشکل روانی دارای دو دسته علائم و نشانه ها میداند: 1-نشانهها و علائم روانی مانند ناتوانی در متوقف کردن فعّالیّت و یا احساس رضامندی در استفاده و یا مشکل در مدرسه و خانواده. 2-نشانه و علائم جسمانی پشت درد، سردرد، بی نظمی در غذا خوردن، اختلال در خواب. (کراملی مقدم، حکمت دوست، 1385: 147).
کاربرد شبکههای اجتماعی در آموزش
16 |

پیامدهای منفی شبکههای اجتماعی
17 |

18 |

19 |

یافتههای پژوهش
1- از نیازهای فطری آدمی،گرایش به عشق و پرستش است، یعنی فرد، مستقل از هرنوع یادگیری در درونش تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس میکند. چنین احساس و تمایلی در اعمال و رفتار دینی آشکار میشود. 2- با ورود اینترنت و رایانه به درون خانوادهها بین والدین، معلمان، مربیان، دانش آموزان و فرزندان جدایی فکری، عاطفی و فیزیکی رخ میدهد3- به طور کلّی ادیان توحیدی که در جوامع دینی شکل گرفته است تا به امروز با سه موج مختلف که موج سوم آن در عصر جهانی شدن به وجود آمد رو به رو بودند. موج اول و دوم، به نام دین ستیزی و دین گریزی بودند که در تاریخ به کفر و سکولاریزم مشهور شدند، امّا موج سوم به نام دین گزینی است که در سطح وسیع با استفاده از فناوریهای اطّلاعاتی و ارتباطی و رسانهها سعی در نفی مشروعیت اسلام برای قرن 21 دارند. 4- برای دفاع از یک فرهنگ، شناخت آن بسیار لازم است.
اگر مردم یک کشورفرهنگ خود را به خوبی بشناسند و نقاط قوّت و دیر پایی آن را بدانند. فرهنگ مهاجم، قدرت تسلط فرهنگی را نمییابد و نمیتواند نظام ارزشی آنان را دگرگون سازد. با آموزش فرهنگ دینی، شناخت لازم را برای مسلمانان ایجاد کنیم تا آنان، قدر فرهنگ شان را بدانند. 5- امروزه کشورها به نقش و اهمیّت شبکههای آموزشی بیش از گذشته پی برده اند وآن را جزیی از فرایند آموزشی محسوب میکنند. 6-فضاي مجازي مي تواند امنيت اجتماعي را مورد تهديد قرار دهد. 7- فضاي مجازي در عرصهی ظهور خلّاقيّت نقش مثبتی میتواند ایفا نماید. 8- اینترنت باعث کاهش تعاملات افراد با یکدیگر شده و احساس مسئولیت و دلبستگی بین اعضای یک خانواده را کمرنگ میکند. در حالی که با هم بودن و حضور افراد در کنار یکدیگر موجب همبستگی و پیوستگی یک خانواده میشود. 9-یكی از خطرات جدی اینترنت که در دوران كنونی متوجّه كودكان و نوجوانان است، سوء استفاده جنسی از طریق اینترنت است. 10- مطرح نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت موجب تقویت شخصیّتهای چندگانه و رشد و استحکام آن میگردد. جوانان در این محیط از آسیب پذیری بیش تری برخوردارند و به ویژه در دورانی که هویت آنان شکل میگیرد، این خطر پر رنگ تر میشود.
پیشنهادات
1-والدین همواره بر کاربرد شبکههای اجتماعی نظارت داشته باشند. 2- اولیای مدرسه بخصوص معلّمان، طوری دانش آموزان را تربیت نمایند که آنها نسبت به صحت اطّلاعات و حفظ حریم شخصی خود همواره احساس مسئولیت نمایند. 3- به دانش آموزان گوشزد نماییم که بدون دلیل و برنامه اصلاً وارد این شبکهها نشویم و بدانیم که او ما را به طرف خود میکشاند و گمراه میکند. 4 - اطّلاعات شخصی و حیاتی خود را به هیچ وجه در سایت و ایمیل خود قرار ندهیم و بدانیم که هر لحظه امکان دزدی اینترنتی وجود دارد. 5- بدانیم شبکه اینترنت محل سالمی برای بازی و تفریح و پر کردن اوقات فراغت نیست. 6-ملکه وتثبیت ایمان و تقوا در نسل جدید از سوی والدین،همچون دیواری محکم مانع ورود اندیشههای مخرب در نسل جوان میشود.
7-آگاه سازی دانش آموزان نسبت به اهداف و مقاصد دشمنان انقلاب اسلامی از توسعهی روز افزون شبکههای اجتماعی.
منابع
الف) کتاب:
1-اسماعيلی یزدی، عبّاس، (1385)، فرهنگ تربيت، نوبت چاپ: دوم، قم، انتشارات: مسجد مقدس جمکران، چاپ: پاسدار اسلام.
2-افراسیابی، محمد صادق.(1391).مطالعات شبکههای اجتماعی و سبک زندگی جوانان، تهران : انتشارات سیمای شرق.
3-اکبری، ابوالقاسم، اکبری، مینا. (1390). آسیب شناسی اجتماعی. تهران: انتشارات رشد و توسعه.
4-حاجیانی،ابراهیم.(1388).تحلیل جامعه شناختی هویت ملّی در ایران،تهران: موسسسه مطالعات ملّی.
5-حسینی،سیده صدیقه.(1392).اهداف فرهنگی در جنگ نرم رسانهای، نوبت چاپ: اول، قم: مرکز پژوهشهای اسلامی صدا وسیما.
6-دهخدا، علي اكبر، لغتنامه، زيرنظر محمّدمعين، ج 12، ص 227.
7-گل محمدی، احمد.(1389). جهانی شدن فرهنگ هویت، تهران: نشر نی.
8-لطف آبادی، حسین.(13889. روانشناسی رشد(2)، تهران: انتشارات سمت.
ب) نشریه:
1-آرامون، زهرا، شاهمحمدی.(1393). فناوری در آموزش و فناوری آموزشی، ماهنامه تکنولوژی آموزشی، شماره 3، ص33-32.
2-آزادمنش، كبري. (1385). نقش نماز در هويتيابي جوان مسلمان، مجلهي تربيت، شمارهي 8، ص 47- 44.
3-حسینی، ح. (1384). تحلیل جامعه شناختی رابطه اینترنت و اعتیاد به مواد مخدر. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دوره اول، شماره پیاپی 2و3، ص17-1.
4-خدادادي، محمّد اسماعيل. (1385). دستاوردهاي فرهنگي انقلاب اسلامي، فصلنامهي بسيجيان فرهنگي، سال چهارم، شمارهي دهم، ص 16.
5-دوران، بهزاد.(1388). هویت رویکردها و نظریهها در مبانی نظری هویت و بحران. به اهتمام علی اکبر علیخانی. تهران: پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی، ص 22.
6-ربیعی، علی. (1387). رسانه های نوین و بحران هویت،فصلنامه مطالعات ملی،سال نهم،شماره 4.
7-زنجانی زاده، هما. (1384). بررسی تأثیر اینترنت بر ارزش های خانواده در بین دانش آموزان، مجله انجمن جامعه شناسی ایران. دوره ششم. شماره 2.
8- سليماني، فرشته. (1390). كارکردهاي تربيتي و اجتماعي نماز، ماهنامه پيوند، شمارهي 388، ص 14.
9-صادقی، حسن.(بی تاریخ). اینترنت و تاثیرات اجتماعی آن، مجلّه اصلاح تربیت، شماره ۲۲، ص 9-8.
10-صادقی، علی.(1393). نقش تعلیم و تربیت در معرفی، الگو دهی و تقویت ارزش های دینی، مجلّه پیوند، شماره 419-418-417، ص75-74.
11-عاملی، سعیدرضا، حسنی، حسین.(1391). دو فضایی شدن آسیب ها و ناهنجاری های فضای مجازی: مطالعه تطبیقی سیاستگذاری های بین المللی. فصلنامه تحقیقات فرهنگی،دوره پنجم، شماره اول.
12- عبدالله زاده، اژدر. (1385). هدايت دانشآموزان به سوي نماز، ماهنامهي تربيت، شمارهي 10 و 11، ص 31.
13-قاسمی گل افشانی، محمد رضا، زارع اهنگر، طوبی. (1390). آسیب شناسی فناوری اطّلاعات و ارتباطات، ماهنامه پیوند، شماره382، ص39-37.
14-گلستانی شیشوان،محمّدعلی. (1392). نقش مساجد در سلامت فرد وجامعه، مجلّهي پيوند، شمارهي 407-406-405، ص 33-31.
15-مردانی،محمد حسین،صابر،رضا. (1391). خانواده شایسته و تربیت فرزند در سیره رضوی(قسمت دوم)، ماهنامه پیوند، شماره 398، ص23-22.
16- عبدالله زاده، اژدر. (1385). هدايت دانشآموزان به سوي نماز، ماهنامهي تربيت، شمارهي 10 و 11، ص 31.
17- معید فر، س، حبیب پورکتابی، ک. و گنجی ا. (1384). اعتیاد اینترنتی علل و پیامدهای آن. فصلنامه رسانه، شماره 16، ص67-39.
18- ملک عباسی، بی نام.(1385).چگونگی شکلگیری هويت دينی، ماهنامهی رشد آموزش راهنمايی تحصيلی، دوره ی دوازدهم، شماره ۵۶، ص 30.
23 |

20-قره آغاجی، س. (1385). اعتیاد به اینترنت. روزنامه همبستگی، شماره 1599، ص5.
د) سایتها:
1-سيد مهدي موسوي خطاط، آثار اجتماعي اينترنت بر جوانان،برگرفته از سایت تاریخ27 تیر 1394
https://rasekhoon.net/webdirectory/1970/
و)پایان نامه و کنفراس:
1- ابري، انسيه. (1387). فضاي مجازي عرصه ظهور خلاقيت، اولين كنفرانس ملي خلاقيت شناسي مهندسي و مديريت نوآوري ايران.
2-رحیمی، محمد. (1390). عوامل اجتماعی مؤثر بر شکاف نسلی، مطالعه موردی شهر خلخال. پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.
3-رضانیا، آوات. (1387). بحران اخلاقی در زمینه مسائل جنسی در اینترنت، به راهنمایی علی ربیعی، درس مدیریت بحران،دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران،ص17.
4 -کراملی مقدم، رضا و حکمت دوست، زهرا. (1385)، وابستگی به اینترنت، اختلالی که موجب به هم ریختن سلامت روانی دانشجویان میشود، مجموعه مقالات سومین سمینار بهداشت روانی دانشجویان، دانشگاه علم وصنعت.
5-كشتي آراي، نرگس،اكبريان، اكرم. (1390). عصر مجازي و چالش هاي پيش رو، اولين كنفرانس بين المللي شهروند مسئول.
6--گندمی، زینب. (1389). بررسی رابطه اعتیاد به اینترنت و ویژگیهای شخصیتی دانشآموزان متوسطه شهرستان کاشان سال تحصیلی 89 -88، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته روانشناسی تربیتی، دانشگاه کاشان.
7- ياسمي نژاد، عرفان،آزادي، اكرم، امويي، محمدرضا. (1391). فضاي مجازي، امنيت اجتماعي، راهبردها و استراتژي ها، همايش ملي صنايع فرهنگي نقش آن در توسعه ي پايدار.